Stress, werkongevallen: wie treft de schuld?

Door Thomas Gounet (*)

Stress, arbeidsongevallen, zelfmoord. We worden er steeds meer mee geconfronteerd op het werk en in onze omgeving. Maar waaraan is die ontwikkeling eigenlijk te wijten?

Afmattend werk, onzeker en onveilig werk zijn de belangrijkste stressbronnen volgens de meeste onderzoeken. Het is natuurlijk wel zo dat oververmoeidheid of depressie meestal door verschillende factoren veroorzaakt worden. Sommige arbeiders verdragen nu eenmaal meer druk dan anderen. Maar werkgevers maken juist van dat feit gebruik om hun eigen aandeel in de problematiek te verdoezelen. Als we de zaken in een breder perspectief bekijken, is er echter geen twijfel over mogelijk: de arbeidsomstandigheden gaan achteruit en zorgen voor meer stress, uitputting en werkongevallen.

Het blijft een onbegrijpelijke tegenstelling. We leven in een tijdperk van superkrachtige machines, computers en robots. Onze technologie kan zware arbeid overbodig maken en taken van arbeiders lichter. Ze kan het saaiste werk overnemen. Maar werken wordt in het algemeen juist afmattender en gevaarlijker. Met het bestaande machinepark kunnen we meer produceren en de arbeidsduur van elke arbeider verminderen. Maar bedrijven en kantoren blijven steeds langer open. Nacht- en weekendwerk maken meer en meer opgang.

Sinds de Tweede Wereldoorlog werd in de Verenigde Staten nooit zoveel gewerkt als vandaag. Werkweken van zestig uur zijn geen uitzondering meer. In Japan daalt de gemiddelde arbeidstijd momenteel. Maar dat is slechts te wijten aan een verminderde productie, veroorzaakt door de sinds 1991 aanhoudende crisis. Voor de rest duurt een gemiddelde werkdag in Japan zowat tien uur.

Deze ontwikkeling is verre van natuurlijk of onvermijdelijk. Ze is het gevolg van de ongebreidelde drang van de bazen om hun winsten op te drijven. Omwille van de winst proberen kapitalistische bedrijven de kostprijs van hun producten steeds lager te krijgen. Zo kunnen ze hun producten goedkoper op de markt brengen, een groter deel van de markt inpikken en de concurrentie uitschakelen. Ofwel verkopen ze tegen dezelfde prijs als de concurrent, maar hebben ze toch een grotere winst omdat hun productiekosten lager liggen.

'Wetenschappelijk' verantwoord afjakkeren
Producten - laten we auto's als voorbeeld nemen - moeten steeds minder kosten. Daarover zijn alle ondernemers het eens. Ze willen daarom dat de hoeveelheid arbeid die aan een wagen wordt besteed zo klein mogelijk is. Kapitalisten beschikken over heuse specialisten om dat doel te bereiken.

De meest uitgewerkte methode is vandaag nog steeds het toyotisme, de manier waarop bij Toyota de productie wordt georganiseerd. (1) De principes van dat systeem worden nu zelfs buiten de automobielsector overgenomen. Met het toyotisme kunnen werkgevers het werk maximaal intensiveren. Ze drijven het werkritme beetje bij beetje op, zonder dat de personeelsomvang uitgebreid wordt. Dit wordt 'kaizen' genoemd. Ze geven de arbeider ook nieuwe taken. Zoals de kwaliteitscontrole bijvoorbeeld, waardoor arbeiders zich voortdurend moeten blijven concentreren. En het werken in een groep (het teamwork) dwingt iedereen mee te doen "want als dertig man in het gareel lopen, is de 31e wel verplicht te volgen." (2) De bazen zorgen er wel voor dat die eerste dertig in het gareel lopen, wat het werk tot een helse bedoening maakt.

Met het toyotisme wordt de flexibiliteit tot het uiterste gedreven. Er wordt om te beginnen alleen geproduceerd als er bestellingen zijn. Herschikkingen van het werkrooster worden daardoor onvermijdelijk: werknemers moeten hun verlof nemen wanneer de verkoop op een laag pitje staat, maar moeten werken als gekken wanneer de markt het weer beter doet.

Ten tweede worden van eenzelfde automodel verschillende versies geproduceerd, naargelang de wensen van de klanten. De arbeider moet maar zorgen dat hij telkens de juiste onderdelen installeert.

Zo zorgt dit systeem ervoor dat sommige arbeiders letterlijk creperen, terwijl anderen afgeschreven worden en in de werkloosheid verdwijnen. Wagens worden ondertussen goedkoper en de winsten stijgen.

Voor een meer volledige beschrijving van het toyotisme, zie Thomas Gounet,
1. De Japanse strategie van Jorissen, Marxistische Studies nr. 37, mei-juni 1997
2. Interview met een arbeider bij Peugeot-Sochaux. In Stéphane Beaud en Michel Pialoux, Retour sur la condition ouvriëre, Editions Fayard, Paris, blz. 56.
(*) 0vergenomen uit Solidair 8/2000