Door Jasper Schaaf
Of men nu voor of tegen Marx' ideeën pleit, in veel populair-wetenschappelijke literatuur wordt zijn naam wel een keer genoemd. Marx zelf lezen, gebeurt echter
niet zoveel. De artikelen "Karl Marx, Bekend en onbekend" beogen een bredere kennis van zijn werk en van samenhangende ideeën van Engels, Lenin en anderen.
Lenins "Volksvrienden"
- Gooi het maar in m'n pet! Als dat een polemicus is, weet ik niet
wat een doodgewoon keffertje is! - (1)
W.I. Lenin
In 1894 schreef Lenin 'Wat zijn de 'volksvrienden' en hoe bestrijden zij de sociaal-democraten?' (2) Historisch is dit een interessante reeks artikelen, want het is één der allereerste omvangrijke marxistische teksten van Lenin. En nu nog, vinden we er aspecten in terug die alleszins het herlezen waard zijn.
Opvallend is dat Lenin zich van meet af aan consequent op een marxistisch standpunt stelt, ook al bevat dit marxisme ongetwijfeld enige tekortkomingen die voorkwamen in de sociaal-democratie van de Tweede Internationale. Tekortkomingen waarop ook Lenin zelf in zijn late werk kritiek zal uitoefenen. Wat dat laatste betreft gaat het bijvoorbeeld om een soms nog te vlakke opvatting van de materialistische dialectiek, ook nog daar waar Lenin met verve Marx' en Engels' opvattingen verdedigt als een wetenschappelijke benadering van de dialectiek.
De grote waarde van Lenins 'Volksvrienden' is de gedetailleerde verdediging van Marx' 'Kapital' en de marxistische theorie. Bovendien vormt deze de basis van Lenins verdediging van de sociaal-democratie als revolutionaire beweging, tegenover allerlei vormen van opportunisme en vervlakking met een 'menselijk gezicht'.
Actueel? Men denke aan allerlei actuele vormen van halfslachtig liberalisme en andere D'66-achtige verschijnselen waarin gedaan wordt alsof men het beste met 'het volk' voorheeft, maar ondertussen wel de tegenstellingen verdoezelt tussen rijk en arm, arbeid en werkloosheid, recht en onrecht, maatschappelijke rijkdom versus maatschappelijk uitgestoten worden en vervreemding. Misschien een wat gewaagde parallel, maar dergelijke hedendaagse opvattingen herinneren toch aan de ideeën van de 'volksvrienden'. Deze miskenden de maatschappelijke tegenstelling tussen kapitaal en arbeid. Daar tegenover put Lenin uit de rijke bron van Marx' werk, die hij tevens gebruikt om de ideologische en politieke eenheid van de revolutionaire sociaal-democratie te versterken.
Waarom was een kritiek op de 'volksvrienden' van belang? In het tijdschrift 'Roeskoje Bogatstwo' (Russische Rijkdom) schreven liberale 'narodniki' als N. Michailowski tegen het marxisme. De 'narodniki' was een beweging die voor het volk (narod) wilde opkomen en hierbij juist de boeren zag als revolutionaire kracht, niet de arbeidersklasse. Deze beweging koos eerst voor terreur, maar trad in de negentiger jaren van de negentiende eeuw meer en meer op voor verzoening met de tsaar, terwijl gelijktijdig liberale elementen binnen de 'narodniki' opkwamen en het revolutionaire moment wegebde.
Centraal verschil van mening tussen de revolutionaire sociaal-democratie en de 'narodniki' betreft de betekenis van het kapitalisme als maatschappelijk stelsel en de bevrijdende rol die in dit stelsel gespeeld wordt en moet worden door de in loondienst werkende bevolking. De 'narodniki' zochten bevrijding in de boeren-dorpsgemeenschap. Zij zagen de opkomst van industrie in Rusland niet als een beslissende factor in de ontwikkeling van dat land.
De bekendste Russische marxist die aan het einde van de vorige eeuw ideologische strijd leverde tegen de 'narodniki' was Plechanow, die toentertijd Lenin sterk beïnvloedde. Opmerkelijk nu in Lenins artikel tegen de 'volksvrienden' is dat hij teruggaat naar de oorspronkelijke bron. Michailowski valt Marx aan, dus Lenin gebruikt vele werken van Marx, en enkele geschriften van Engels, om Michailowski's ongelijk te beargumenteren. Lenin vervalt niet in een klakkeloos herhalen van Plechanows betoog tegen de 'narodniki', maar gaat regelrecht door naar de inhoud, naar de kern van het probleem.
Teruglezend, zijn sommige Russische details van 100 jaar oud misschien niet direct boeiend, de kernpunten zijn echter nog altijd heel herkenbaar. Lenin betoogt dat Marx van de feitelijke ontwikkeling van de geschiedenis uitgaat en objectieve tendensen daarin blootlegt. Marx citerend, wijst hij erop dat in de maatschappelijke productie van het leven de mensen bepaalde verhoudingen aangaan, productieverhoudingen die overeenkomen met een bepaalde ontwikkelingsfase van de materiële productiekrachten. Het geheel van deze productieverhoudingen vormt de economische structuur van de maatschappij, de basis waarop zich een juridische en politieke bovenbouw verheft en die overeenstemt met bepaalde maatschappelijke bewustzijnsvormen. In zijn uitgebreide uitleg van de opvattingen van Marx en Engels noemt Lenin vervolgens de toepassing van het materialisme in de sociologie - dus het historisch materialisme - een geniaal idee.
Hierop baseert hij zijn kritiek op de 'volksvriend' Michailowski. Als 'narodnik' moet deze de wetmatigheid van de maatschappelijke ontwikkeling, zoals Marx die ziet, wel ontkennen. In Marx' opvatting is de materiële, de sociaal-economische ontwikkeling, cruciaal. Want daarop is de belangrijke, doorslaggevende rol van de arbeidersklasse gebaseerd. Die rol wil Michailowski negeren, omdat deze de boeren in Rusland de essentiële rol wil laten spelen. Daarom moet Michailowski Marx' materialisme en Marx' wetenschappelijkheid bagatelliseren. Voor Lenin, in dit opzicht vergelijkbaar met Plechanow - al zal Lenin later ook Plechanows denken bekritiseren - is de verdediging van Marx' materialisme daarom van groot politiek gewicht.
Deze verdediging van het materialisme komt op vele plaatsen in zijn werk terug, met name in 'Materialisme en empiriocriticisme'. Het is een politiek belang: de revolutionaire sociaal-democratie in Rusland valt en staat met de erkenning van de wetenschappelijkheid van Marx' uitgangspunt en de theoretische verwerking ervan in 'Das Kapital' en andere geschriften.
Lenin concludeert, ironisch maar tegelijk het gewicht van de discussie uitdrukkend, tegenover Michailowski: "Kan men zich nu een amusantere curiositeit voorstellen dan het feit, dat er mensen zijn, die het klaarspelen 'Das Kapital' te lezen zonder daarin het materialisme te vinden?" Lenin verwijt Michailowski selectief te lezen. Hij leest 'Das Kapital' en 'Das Elend der Philosophie' zonder Marx' materialisme, zonder het wetenschappelijk zoeken naar objectieve verbanden, zonder de productieverhoudingen als de wortels van de politieke verhoudingen op te merken, althans op hun functie en doorslaggevende betekenis te beoordelen.
Noten
1. W.I. Lenin, Wat zijn de 'volksvrienden' en hoe bestrijden zij de
sociaal-democraten? Antwoord op de tegen de marxisten gerichte
artikelen in de 'Roeskoje Bogatstwo', uitgeverij Progres Moskou z.j.,
p. 79. In W.I. Lenin, Werke, deel 1, Dietz Verlag Berlin 1977, p. 190.
Voorliggend artikel is eerder geschreven, 29 juni 1994, nu licht
gewijzigd.
2. Zie vorige noot. In W.I. Lenin, Werke, deel 1, pp. 119-338.