Wil van der Klift
Het huidige kapitalisme is krachtig en wereldwijd en ontwikkeld tot superkapitalisme, aldus Robert B. Reich. Dat superkapitalisme versnelt weliswaar de economische groei, maar leidt tegelijkertijd tot een groter wordende ongelijkheid in rijkdom, verhoogde onzekerheid in werk en inkomen en een groeiend broeikaseffect. Bovendien raakt de parlementaire democratie, waarin de politiek beweert verantwoordelijkheid te nemen voor regels en beslissingen, en voor de rechtvaardige verdeling van zorg voor alle burgers, in de verdrukking.
Bedrijven krijgen meer en meer invloed op de politiek, de politiek verliest haar geloofwaardigheid en burgers gedragen zich uitsluitend nog als consumenten en verliezen de principes van het burgerschap uit het oog.
Dit is een ongewenste situatie die we een halt moeten toeroepen. De auteur is gewezen minister van Arbeid in de regering Clinton, komt van de Harvard Business School en is nu hoogleraar politieke wetenschappen aan de Universiteit van Berkeley (Californië) en gasthoogleraar aan verschillende andere universiteiten in de VS.
Hij poogt in zijn boek een oplossing te vinden voor een onoplosbaar dilemma, door een theoretische koers uit te zetten voor een maatschappij waarin een krachtig kapitalisme en een even sterke democratie samengaan. Waarbij bovendien de politiek het primaat voert over de regelgeving en over een eerlijke verdeling van welvaart en welzijn, en waarbij de burgers zich betrokken voelen en verantwoordelijkheid nemen. Maar zijn voorstellen staan volledig haaks op de huidige neoliberale werkelijkheid, gekenmerkt door privatiseringen, deregulering en politieke desinteresse, die hij zelf heeft beschreven.
In de moderne, steeds meer vervlochten wereldeconomie bewegen kapitaal, fabrieken en soms zelfs hele industrieën zich vrij over de wereld op zoek naar de meest rendabele aanwending. In de wedloop om markten en klanten in de wereld heeft het bedrijfsleven zijn volle gewicht kunnen gebruiken om invloed uit te oefenen, wetgeving te veranderen, public relations te bedrijven tot aan manipulatie en soms zelfs corruptie toe. De politiek is voornamelijk druk om wedijverende belangen van uiteenlopende bedrijfssectoren te behartigen. Het karakter van het kapitalisme, gericht op private winstmaximalisatie, leidend tot ongeremde onderlinge concurrentie, staat per definitie haaks op collectieve democratische besluitvorming en politieke betrokkenheid.
Het privé-eigendom van kapitaal, de productiemiddelen en grond staan haaks op solidariteit en gemeenschapszin en leiden onherroepelijk tot een maatschappelijke jungle, waar alleen plaats is voor eigenbelang. Alle mooie praatjes over maatschappelijk ondernemen blijken in de praktijk op leugens te berusten en zijn schone schijn. Het kapitaal beschikt over ware legers van adviseurs, reclamelieden, advocaten, journalisten, mediabedrijven, psychologen en lobbyisten die zorgen dat zijn belangen worden beschermd.
Vijftien jaar geleden schreef Robert B. Reich 'The Work of Nations'. Daarin ontwikkelde hij de stelling dat er een goed ontwikkelde elite van beroepsbeoefenaren aan het ontstaan was, voor wie niet het eigen land, maar de wereld het werkterrein is: de bankier, de fiscalist, de architect, de biomedicus, de accountant, de bedrijfsconsultant, de mededingingsjurist enzovoort. Deze strategische makelaars begeleiden het moderne kapitaal op zijn weg naar grotere winsten ten koste van concurrenten en werkende bevolking. Zij verdienen veel geld en verbinden hun lot meer aan hun beroepsomgeving dan aan hun fysieke omgeving. Ze krijgen hun eigen ommuurde woongebieden, privéscholen voor hun kinderen en ze vervreemden mentaal en fysiek van alle democratische en collectieve waarden. Ze hanteren eigen normen en waarden over de hoogte van hun superinkomens en kijken neer op eerlijkheid en rechtvaardigheid. Ze kopen zich bovendien los van de deregulerende en privatiserende overheid, die dus steeds krakkemikkiger wordt. De werkelijke machthebbers zijn de multinationals en andere grote ondernemingen. De echte regering zetelt in gebouwen als de Malietoren, het kantoor van VNO-NCW, weliswaar ook in Den Haag, maar politiek ongecontroleerd. De greep op het onderwijs van 'BV Nederland' wordt met de dag sterker.
Water en vuur zijn niet te mengen, dat wordt modder, of politiek vertaald, aanmodderen zoals de regeringen in westerse landen doen, daar zal ook dit boek niets aan veranderen. Veranderingen zullen plaatsvinden als de maatschappelijke verhoudingen dusdanig onder spanning komen dat er bewegingen van onderop zullen ontstaan die het huidige kapitalistische systeem omver willen werpen. Het boek van Robert B. Reich toont juist aan dat de maatschappelijke tegenstellingen alleen maar gegroeid zijn en verder zullen groeien.
Het boek is echter wel een aanrader omdat het scherp toont dat het (super)kapitalisme een bedreiging vormt voor de parlementaire democratie en het milieu en leidt tot een onrechtvaardige verdeling van goederen en diensten. Een kleine groep geprivilegieerden wordt steeds rijker, de meerderheid van de mensen wordt willens en wetens tekortgedaan. Misschien een reden voor de vakbeweging om zich eens wat politieker en strijdbaarder op te stellen?
Zie ook NRC, 17-10-2007 en 15-12-2007.
Superkapitalisme en de bedreiging voor onze democratie, Business Contact, 2007, ISBN 978-90-470-0059-4.