Rinze Visser
De lezer die nu denkt dat hier een boek besproken gaat worden heeft het mis. Want het boek dat de aanleiding is van dit stuk heb ik niet gelezen. En, praten of schrijven over boeken die men niet gelezen heeft is een taboe. Zoals je destijds volgens de voorzitter van het Oudstrijderslegioen zelf in Zuid-Afrika geweest moest zijn om over de apartheid te kunnen oordelen.
Dus geen boekbespreking, maar wel een aantal bedenkingen naar aanleiding van besprekingen van gevolgtrekkingen uit de gebleken inhoud van het boek. Het boek is 'De Vliegeraar' van de schrijver Khaled Hosseini, een wereldwijde bestseller. Waarom nu juist dat boek? Waarom nu juist de commentaren naar aanleiding ervan? Om precies te zijn was het een artikel in het weekblad HP-De Tijd, nummer 1- 2008, dat mij eerst deed nadenken en daarna naar de pen deed grijpen.
Het boek blijkt te gaan over Afghanistan, over het leven daar, over menselijke verhoudingen en ook over emigratie en migratie. Het wordt door de voorstanders van de westerse militaire aanwezigheid in Afghanistan gezien als een puur propagandamiddel. Lezen van en over het boek en het zien van de verfilming, zal volgens de voorstanders heel veel critici van de NAVO, van de Amerikaanse militaire wereldheerschappij, de ogen openen en van standpunt doen veranderen. Bijvoorbeeld generaal Berlijn: "Dit boek draagt bij aan het begrip voor Afghanistan, en waarom wij daar zijn". Maar dat niet alleen. Want als er ergens de verbondenheid van militaire macht, politieke, economische en ideologische machtspolitiek wordt getoond dan is het in dit artikel uit HP-De Tijd.
Zo wordt de emigratie van een Afghaanse familie naar de Verenigde Staten van Amerika door niemand minder dan Afshin Ellian - hier te lande bekend als vriend van Hirsi Ali en van wijlen Theo van Gogh - aangegrepen om het ongebreidelde kapitalisme, het van arbeidersbeschermende regels bevrijde kapitalisme, als het allerbeste voor immigranten te noemen. En, voor de hele mensheid. Toen hij het boek aan het lezen was sprong hij op van vreugde. "Ik riep tegen mijn vrouw: dit is het! Dit zouden alle migranten moeten lezen, maar ook alle mensen die een beter begrip willen hebben van migrantengemeenschappen. Wat maakt immigranten succesvol? Het feit dat ze zich moeten zien te redden in hun nieuwe land. Hier in Nederland worden immigranten tot patiënten verklaard en weggestopt met een uitkering. In Amerika gaan mensen gewoon werken, maar ze redden het wel. Ook al moeten ze helemaal opnieuw beginnen".
Dit soort commentaren gaat eigenlijk niet over migratie als zodanig, zij zijn een aanleiding voor het maken van een rechts politiek statement. Zij gaan over de arbeidersklasse, over de arbeidersbevolkingen van alle landen. Zij gaan ook over de bezittende klassen, over de ontwikkeling van het kapitalisme. Het grote kapitaal, in feite het systeem, zit met name in de ontwikkelde kapitalistische landen met de erfenis van het industrieel kapitalisme, dat nu juist in dat deel van de wereld op zijn retour is (kapitalistische mondialisering/arbeidsdeling). Die erfenis, die nalatenschap houdt in dat de discipline, de ordening, voor het kapitalisme nodig was, de werkende mensen daarnaar heeft gemodelleerd, ook in hun geesten. Wat eerst noodzakelijk was voor het vergaren van zoveel mogelijk winst, is nu een sta-in-de-weg geworden. Althans in de in ontwikkeling het verst gevorderdekapitalistische landen, waar de dienstensector en geldhandel voor een groot deel de industrie, de productiesector heeft verdrongen.
De kapitalist had jarenlang geen belang bij arbeiders met ondernemingszin. Dat zou in strijd zijn geweest met de vereiste arbeidsdiscipine die nodig was voor het vergaren van zo groot mogelijke winst. Vrijwel bij alle andere beroepen in de loonsector, en soms ook vrije beroepen, waren arbeidsdiscipline en -ritme daarop georiënteerd. Kortom, vrijwel de hele maatschappij stond in dienst van die overheersende arbeidsdiscipline. Diezelfde discipline die in belangrijke mate bijdroeg aan de sociale vorming van de arbeidersklasse: vakbonden, politieke partijen, culturele organisaties. Als iemand als Afshin Ellian klaagt dat er in Nederland grote groepen Turken en Marokkanen zijn weggestopt in een uitkering, dan verwijt hij in feite deze mensen een gebrek aan een vanuit kapitalistische dadendrang geïnspireerd initiatief, ondernemingszin om aan de slag te gaan, om voor zichzelf te beginnen. En de maatschappij die dit zo ver heeft laten komen.
Maar de maatschappij was de maatschappij van toen. De regeringen van het Nederlandse kapitalisme van toen, die de mogelijkheid gaven tot arbeidsdeelname van die mensen, zaten zelf helemaal vast aan de kapitalistische industriële gang van zaken van toen. Sluiting van bedrijven, massale ontslagen, reorganisaties, weer in het belang van winstmaximalisatie, zorgden ervoor dat velen werkloos werden of arbeidsongeschikt werden verklaard. Wat weggestopt met een uitkering? Deze Ellian beweert wat rechts Nederland en rechts Europa allang beweren. Jazeker, hadden deze mensen nog maar een mentaliteit gehad zoals vele dagloners en kleine handelaartjes in hun geboortelanden, waar niet of nauwelijks sociale voorzieningen bestaan en niet, zoals hier, tientallen jaren 'vergiftigd' met een sociaal, links virus dat in Nederland al jaren heerste: de geest van Marx. Dan waren ze wel met veters en band, met dadels en abrikozen op kleine tafeltjes voor de deur gaan staan. Wellicht waren er uit al die duizenden nu enkele miljonairs met vele handelsvestigingen uit voortgekomen...
Nee, dan de Verenigde Staten van Amerika..! Waar velen de vrijheid hebben om twee, drie of meer banen te nemen om het hoofd boven water te kunnen houden (zonder ziektekostenverzekering, nvdr). Met de integratie schijnt het daar een stuk beter te gaan. Daar, daar waar men vrij is. Niet gehoorzaam hoeven te zijn aan dé kapitalist. Aan één kapitalist. Niet hoeven te doen wat die ene kapitalist hem of haar opdraagt. Vrij, geïntegreerd in lotsverbondenheid met die vele, vele anderen. Maar wel alles, letterlijk alles moeten doen wat het kapitalisme - het systeem, de gezamenlijke kapitalisten - van hem of haar eist.