Nederland in oorlogstijd

Verzet en solidariteit vragen om organisatie en ideologische strijd

V.l.n.r.: Jan Moelee, Femke Halsema, Max van den Berg en Guus Duppen achter spreekgestoelte. (Foto Manifest/WvdK)

Redactie Manifest

Max van den Berg was één van de drie inleiders tijdens de bijeenkomst voorafgaande aan de Februariherdenking 2008 (*). De Amsterdamse afdeling van de ABVAKABO FNV organiseert al jaren zo'n bijeenkomst en weet steeds boeiende sprekers te werven. Dit jaar werd de uitpuilende zaal, na een welkomstwoord van Guus Duppen, afdelingsvoorzitter, toegesproken door Femke Halsema en Max van den Berg.

Hieronder zijn toespraak, enigszins ingekort. Zijn schets van de situatie in ons land in de beginjaren van de Duitse bezetting en het verzet tegen de nazi's toont nog eens de noodzaak om stil te staan bij de herdenking van die afschuwelijke bezetting en het belang van de bevrijding. Georganiseerd verzet is noodzakelijk, maar aan de basis ligt de ideologische strijd.

Begin: "Hoe zag de winter 1940-41 er uit? Zestigduizend Amsterdammers waren zonder werk. Eenderde van alle gezinnen had steun. In de oude Jodenbuurt leefden de mensen opgepropt in vervallen krotten. Het was een rotzooi van jewelste en als kind mocht ik er dus graag spelen. Maar we mochten Vlooienburg, de wijk waar nu de stopera staat, niet in want er heerste tyfus.

Stakingen werden door de bezetter verboden, de vakbeweging kwam onder nazi-controle, de kranten, weekbladen en radio werden gemuilkorfd en bij de Duitse propaganda ingeschakeld. Onder deze zware omstandigheden ging de CPN ondergronds de strijd aan tegen de bezetter. Stap voor stap werd afgetast wat de verzetsmogelijkheden waren onder de verhoudingen van een vreemde militaire overheersing.

Op 28 oktober brak een eerste staking uit bij de werkverschaffing Gooi. De dreigende werkdagverlenging werd ingetrokken en er werd fietsvergoeding verstrekt. Een eerste succes. Op 8 januari brak de tweede staking bij de werkverschaffing uit. De arbeiders kwamen op het Raamplein bijeen en werden toegesproken door Wouter Kalf. De loonsverlaging werd ingetrokken. Weer een succes.

Begin februari begonnen knokploegen van Mussert joodse kooplieden op het waterlooplein te molesteren. Maar op 11 februari werden ze opgewacht door de boksclub Macabi, gesteund door havenarbeiders uit Kattenburg. De WA werd de buurt uitgejaagd. Het derde succes.

Op 15 februari vond de CPN de tijd rijp voor een openlijke protestwandeling over het Rokin en de Kalverstraat. Overal werd geroepen: 'weg met de Jodenvervolging, weg met het antisemitisme'. De politie hield zich opmerkelijk afzijdig. Een vierde succes.

De spanning in de stad was om te snijden

Twee dagen later eisten de Duitsers dat 10 procent van de metaalbewerkers uit Amsterdam-Noord naar de Duitse oorlogsindustrie moesten worden overgebracht. Op de werven werden protestcomité's opgericht en dezelfde dag brak een massale staking uit en stond alles boven het 'IJ' op zijn kop. Ook hier werd de maatregel vrijwel meteen ingetrokken.

Het succes van al deze acties versterkte de mening dat er politieke ruimte groeide om ook rechtstreeks tegen de jodenvervolging te kunnen optreden. Tijdens het weekend van 22-23 februari werd de Jodenbuurt afgesloten, mijnvader kon nog net ontkomen. Tijdens een razzia werden ruim 400 mannen bijeengedreven en naar Mauthaussen afgevoerd. Zij werden allen in de steengroeven om het leven gebracht. Er ging een schok door Amsterdam. Meteen kwamen Jaap Brandenburg en Lou Jansen bijeen om de illegale CPN te mobiliseren, gericht op een algemene proteststaking tegen deze pogrom.

Eerst een voorbereidingsmeeting op de Noordermarkt, maandagavond om 18:00 uur. Waarom daar? Omdat bij gevaar iedereen in de omliggende steegjes en sloppen kon wegvluchten. Dirk van Nimwegen van de reiniging sprak de mensen kort en krachtig toe. De 250 aanwezige communisten wisten wat hun de volgende ochtend te doen stond. Die nacht werd het historische manifest 'Staakt Staakt Staakt' gestencild en overal uitgezet.

In de vroege ochtend van de 25ste ging het er op of er onder. 'Reiniging' en 'bestrating' waren 100 procent voor de staking. Na een heftige discussie ging de tramremise Lekstraat plat, iets later gevolgd door de Havenstraat. Overal traden de leden van de ondergrondse CPN op binnen de bedrijven en buiten aan de poorten. De scheepswerven en de andere metaalbedrijven staakten, ook de haven ging plat. Vrouwen waren bijzonder actief. Rosa Boekdrukker leidde de staking van de confectiefabriek Hollandia Kattenburg en de ateliermeisjes trokken door de stad en sleurden de Bijenkorf en de andere warenhuizen mee. Ali van Dijk trok met ploegen langs de Westersuikerfabriek, de Batco, en vervolgens langs de levensmiddelenfabrieken aan de Haarlemmerweg w.o. de Maggi-fabriek. Reina Prinsen Geerlings organiseerde het protest op het Barleusgymnasium.

Tegen tien uur groeide de staking uit tot een algemene spontane beweging van de Amsterdamse bevolking. Ruim 300.000 mensen toonden zich solidair met de joodse medeburgers van onze stad. De tweede dag van de staking werd grimmig. Overal reed de Grüne Polizei door de stad en vuurde op elke samenscholing. Negen Amsterdammers werden doodgeschoten en tientallen bij schietpartijen verwond.

De Februaristaking is uniek in de wereldgeschiedenis. Een voorbeeld van onbaatzuchtig optreden, een beginpunt van een brede verzetsbeweging. De mensen kregen weer moed. De bezetter, gesteund door de NSB, ontketende een felle antisemitische campagne onder de bevolking en probeerde op die manier de pogrom te rechtvaardigen.

Hoe gingen ze te werk?

Joodse kooplieden werden als oplichters gestigmatiseerd. Het 'koshere' slachten moest de joodse wreedheid bewijzen. Lukraak werden 3000 jaar oude citaten uit de Thora gepubliceerd om de slechtheid van het oude volk aan te tonen. En het kon niet uitblijven, er kwam een anti-Thora film, 'de Jood Susz', waarin alle vooroordelen nog eens dunnetjes werden overgedaan. De bioscopen werden verplicht de antisemitische rolprent maanden te draaien.

Tot slot publiceerden de nazi's de volkomen gefantaseerde Protocollen van de Wijzen van Zion, een geschrift waaruit zou blijken dat Zionisten uit waren op een complete wereldoverheersing.

Historici hebben aangetoond dat de gezamenlijke illegale pers in Nederland de grootste was van West-Europa. Deze ondergrondse bladen hebben door massa-oplagen en hun scherpe afwijzing van het racisme er voor gezorgd dat het antisemitisme hier geen vaste voet aan de grond kon krijgen. De nazi's gingen dan ook als razenden te keer en voerden de deportatie van ruim honderdduizend joden in een ijltempo uit. Velen van mijn eigen familieleden, van mijn vrienden, heb ik nooit meer teruggezien.

Desondanks wisten de verzetsbewegingen onder levensgevaarlijke omstandigheden honderden kinderen uit de Hollandse schouwburg te redden en voor 30.000 joden alsnog een onderduikadres te verschaffen. Dat kon door de samenwerking, in het bijzonder van Amsterdamse communisten, liberalen en gereformeerden in de Landelijke Onderduikorganisatie.

Wat leren de gebeurtenissen van toen voor de samenleving van nu?

Kunnen we de lijn rechtstreeks doortrekken? Ik denk van niet. De wereld heeft geleerd van de holocaust. De democratische krachten zijn nu dominant en de levensomstandigheden van de mensen zijn verbeterd. Maar toch...

Is er een voedingsbodem voor discriminatie? Ik denk van wel. Wethouder Asscher verklaarde in de NRC: "Amsterdam is schatrijk, maar de helft van de bevolking, niet zelden allochtoon, balanceert op of onder de rand van de armoede. Burgemeester Cohen vertelde onlangs dat hij zich zorgen maakt over de steeds groeiende tweedeling in de samenleving en ziet een samenhang met racisme.

Maar er is meer. Een gevoel van onbehagen. Geen wonder, wat komt er op ons af? Tekort aan graan, tekort aan vlees, tekort aan olie, maar ook de onbetaalbaarheid van ouderdomsvoorzieningen, zorg en ziektekosten en de ecologische verwoestingen komen dreigend over. Dat alles zorgt voor onzekerheid. Veel mensen verliezen de zekerheid in het leven. Nog maar 13 procent van de bevolking waardeert de regering. Dat weerspiegelt een grote politieke labiliteit. Er is dus een voedingsbodem voor discriminatie in het bijzonder van de moslims in Nederland.

Wat te doen?

Het optreden van terroristen moet op chirugische wijze worden bestreden. Maar het mag niet leiden tot vergaande inperking van onze burgelijke vrijheden. Het mag ook niet worden misbruikt om hele bevolkingsgroepen in een kwaad daglicht te stellen. Bij rellen met jonge Marokkanen in Slotervaart moet adequaat worden opgetreden. Maar dat zegt niets over de honderdduizenden islamitische arbeiders en middenstanders, die met hard werken hun brood verdienen.

Citaten uit de koran, 1500 jaar oud, moeten de achterlijkheid van islamitische arbeiders aantonen. En dus zou de koran verboden moeten worden en moet er een antikoranfilm komen. Er is dus niets nieuws onder de zon. Het patroon van sluipende vreemdelingenhaat, van discriminatie is duidelijk en zo oud als de weg naar Rome...

Daarentegen moet alles uit de kast worden getrokken om te verhinderen dat de aanwezige onvrede wordt misbruikt om allochtonen en autochtonen tegen elkaar op te hitsen. De Februaristaking leert dat hiertegen met burgermoed en goed georganiseerd moet worden opgetreden. Samenwerking met gelijkgezinden is onontbeerlijk.

En dat gebeurt nog te weinig en te versplinterd. Er zijn reeksen maatregelen getroffen om de integratie van allochtonen gestalte te geven. Maar ik denk dat twee plekken voor integratie van groot belang zijn. In het onderwijs en op de werkvloer wordt een natuurlijke samenwerking geboren.

Op school is het samen leren. Op het Museumplein betoogden 20.000 scholieren zwart, bruin en wit gezamenlijk voor beter onderwijs. In bedrijven, instellingen en overheidsorganen werken allochtone en autochtone Nederlanders samen. Bij de politieagenten, de schoonmakers van Schiphol, de zieke brandweerlieden bij de rechtbank, het onderwijzend personeel, vindtde gezamenlijke belangenstrijd plaats. Daar vindt men elkaar, daar worden bruggen geslagen en tegenstellingen overwonnen.

Onlangs werd mijn SP-groep Kinkerbuurt door de Didf, een organisatie van Turkse arbeiders, uitgenodigd voor een gezamenlijke maaltijd. Het overheerlijke eten werd voorbereid door mannen en vrouwen, de maaltijd werd begeleid door goede wijn en na afloop gingen allen afwassen. Plotseling zag ik het embleem van die bond aan de wand hangen. Het is de Dokwerker, met daaronder de leuze Samen Sterk. Dat is het.

De reactionairen die de koran willen verbranden zeggen in het belang van de burgers op te treden. Maar wat hebben ze voor de burgers in petto? Het programma van de PVV behelst beperking kinderbijslag, verlaging werkloosheidsuitkening, afschaffing van het minimumloon, versoepeling ontslagrecht, ontkrachting van de cao's.

In deze baaierd van gebeurtenissen is de rol van de vakbeweging, zowel op het sociale als het integratie vlak van eminente betekenis.

Met het opleiden van allochtone or-leden, met de vele Turkse en Marokkaanse vakbondskaders, met de talrijke integratiecursussen, draagt ze op beslissende wijze bij aan de vorming van een verdraagzame tolerante maatschappij. De ABVAKABO verdient daarbij alle waardering." (einde)

(*) De bijdrage van Max van den Berg aan de bijeenkomst, georganiseerd door de Amsterdamse afdeling van de ABVAKABO FNV, voorafgaand aan de Februariherdenking op 25 februari 2008, is enigszins ingekort.