Maarten Muis
Al heel lang klinkt, als je mensen vraagt hoe het met ze gaat, de mantra: 'druk, druk, druk...' We zitten allemaal tot onze oren in het werk, het familieleven vraagt aandacht en het onderhouden van sociale contacten kan ook niet blijven liggen. Veel mensen willen het rustiger aan gaan doen. Maar rustiger aan doen kan alleen vanuit een stabiele situatie. Als er dus zekerheid tegenover staat: van te voren weten hoeveel uren je moet werken, zeker zijn van een vast inkomen, zekerheid dat er bij ziekte een sociaal vangnet is, zekerheid dat je kan gaan genieten van je opgespaarde pensioen na het bereiken van de leeftijd van 65 jaar, enzovoort.
Zonder die zekerheid vind je zeker geen rust. In 1979 stelde de psycholoog R.A. Karasek al dat hoe minder zeggenschap je hebt over je werk, hoe groter de kans is dat de stress die daardoor ontstaat je ziek maakt. We zijn bijna dertig jaar verder in het onderzoek naar de gevolgen van stress en de bewijzen stapelen zich op: flexibilisering en loonsverlagingen zijn niet alleen slecht voor je gemoedstoestand, maar ook voor je lichamelijke welzijn.
In het boek 'In wankel evenwicht' van de Belgische psychiater en hoogleraar medische- en gezondheidspsychologie Boudewijn Van Houdenhove wordt het verband tussen stress, levensstijl en welvaartsziekten blootgelegd aan de hand van het ontdekte stress-systeem. Langdurige stress veroorzaakt een hogere dosis cortisol, een hormoon verwant aan adrenaline in het lichaam, dat uiteindelijk het immuunsysteem verzwakt. Dit heeft tot gevolg dat de kans op infecties, die op hun beurt weer leiden tot nieuwe schade, aanzienlijk wordt vergroot. Inmiddels is (dat je ziek wordt van stress wisten we al langer) bewezen dat infecties een psychische oorzaak kunnen hebben. Dit onderzoeksgebied is de psychoneuro-immunologie (PNI) en geeft eindelijk een wetenschappelijke verklaring voor een groot aantal klachten zoals hoofdpijn, vermoeidheid, RSI, depressies enz., die mensen kunnen krijgen in stressvolle situaties. Van Houdenhove legt in zijn boek een duidelijke link tussen ziek worden en de maatschappelijke omstandigheden: zo is naast stressvol werk, ook het hebben van geen werk een grote stressfactor.
Dat de werksituatie van groot belang is voor de gezondheid begon bij de wetenschappers eigenlijk te dagen in de Engelse Whitehall Studies begin jaren tachtig. Door de privatiseringen van Margaret Thatcher werden tienduizenden ambtenaren van de ene op de andere dag geconfronteerd met een keiharde, commerciële bedrijfscultuur en kregen daardoor massaal gezondheidsproblemen, zoals angst, slaapproblemen, hoge bloeddruk. Ook zwaarlijvigheid en verhoogd cholesterol (risicofactoren voor hart- en vaatziekten) namen sterk toe onder de 'bevrijde' ambtenaren. Al snel werd geconstateerd dat hard werken op zich niet schadelijk is, maar als dat gebeurt in een context waarin je geen inspraak hebt over de uit te voeren taken, een lage beloning krijgt en de baan onzeker is, dan levert het stress op. Wat nieuw is in het onderzoek dat Van Houdenhove presenteert, is dat een ongezonde levensstijl, bijv. vet eten en roken, direct samenhangt met stress (Schema 6 in het boek). Kortom: ziek worden is niet alleen een reactie op het eigen gedrag, het is onlosmakelijk verbonden met de hoeveelheid stress die je ervaart. Het percentage mensen dat welvaartsziekten krijgt is ook veel hoger bij de lagere inkomens dan bij goed verdienende groepen.
Nu zijn psychologen naarstig op zoek naar wat de ideale bedrijfscultuur is met het beste bedrijfsrendement en de minste schade voor de gezondheid. Van Houdenhove geeft in zijn boek vooral individuele oplossingen, zoals gezondere voeding, meer bewegen en actief zoeken naar sociale steun en indien nodig professionele hulp. Al deze individuele acties staan in schril contrast met de Flexicurity-plannen van de EU, die collectief een flinke dosis stress toevoegen aan de arbeidsomstandigheden. Van Houdenhove maakt in zijn boek in een bijzin melding van twee artikelen, waarin werd beschreven hoe uit onderzoek blijkt dat werknemers langer arbeidsongeschikt zijn, vaker worden opgenomen in een ziekenhuis, en zelfs een verhoogde kans hebben om te overlijden wanneer een bedrijf zich uitbreidt, bijvoorbeeld door fusies. De onderzoekers vermoeden dat maatregelen, zoals inkrimpen van het personeelsbestand en verandering van functieomschrijvingen die zo'n uitbreiding begeleiden, een belangrijke oorzaak van werkstress zijn en dus gezondheidsklachten kunnen veroorzaken. Kortom, met wat meer politieke lef kan worden gesteld dat stress, veroorzaakt door baanonzekerheid met als gevolg een hoge dosis cortisol en een verzwakt immuunsysteem, ziek maakt.
Nu er steeds meer stemmen opgaan die oproepen tot het bestrijden van neoliberalisme - de sociaaldemocraat Thijs Wöltgens schreef kortgeleden in de NRC al over de dreigende krimp van de 'middenklasse'- is het tijd illusies door te prikken. Ook door er op te wijzen dat een beter evenwicht tussen werken en vrije tijd wel mogelijk is in landen als Cuba en Venezuela. Het bestaan van welvaartsziekten is geen teken van het te goed hebben, maar een product van teveel stress in de samenleving. Vaak is ziekte voor mensen, vooral die uit de 'middenklasse' waar Wöltgens op doelt, de glijbaan richting armoede. En zoals Van Houdenhove aantoont: niet alleen is ziek zijn in veel gevallen het gevolg van materiële en sociale onzekerheid, ook is het vaak een gevolg van de stress die samenhangt met baan- en inkomensonzekerheid. De steeds groter wordende stress in de samenleving is onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van het kapitalisme, waarin winstmaximalisatie steeds meer de kwaliteit van leven bedreigt en waar afgedwongen individualisme het zo noodzakelijke solidariteitsbeginsel in de gezondheidszorg ondergraaft. Wat het inzicht in het stress-systeem ons leert is dat niet alleen voor een evenwichtige ontwikkeling van de menselijke maatschappij het socialisme onontbeerlijk is: ook onze gezondheid is er mee gediend.
Boudewijn Van Houdenhove, In wankel evenwicht: over stress, levensstijl en welvaartsziekten, 2005, uitg. Lannoo, ISBN 90-209-6020-2.