(Stuk uit jubelartikel over Wouter Bos, NRC 15-9-2008).
Wil van der Klift
De financiële crisis, die tot nu toe vooral in Amerika slachtoffers heeft gemaakt, raakt Europa nu ook volop. Manifest wees het afgelopen jaar voortdurend op de onvermijdelijkheid van deze ontwikkelingen (zie www.ncpn.nl). De wereldwijde financieel-economische markten werken niet meer, iedereen zit in hetzelfde schuitje, made in the USA. Er wordt steeds duidelijker gerept van de noodzaak van nieuwe mondiale afspraken; een nieuw Bretton Woods. In deze Manifest gaan we uitvoerig in op een reeks aspecten van de crisis. We belichten de crisis vanuit verschillende gezichtshoeken. Intussen hopen we op reacties om het inzicht te vergroten en bepleiten we bondgenootschappen om een gezamenlijk halt toe te roepen aan pogingen om het kapitalisme op te lappen op weg naar de volgende crisis.
In een Haags ondernemerskrantje werd dat als volgt verwoord door een lachende drs Wim Boonstra, hoofd directoraat Kennis en Economisch Onderzoek van Rabobank Nederland: "Eigenlijk leven we van crisis naar crisis, gelukkig zijn we in de tussentijd met z'n allen steeds een beetje rijker geworden". Het eerste deel van de zin is juist, het tweede geldt slechts voor een beperkte groep en is dus een leugen. De arbeidsinkomensquote (het deel, of het percentage, van het nationaal inkomen dat dient als beloning voor de verschaffing van de productiefactor arbeid) daalt juist al jaren ten gunste van de winsten. Was er al sprake van groei, dan was die veel te mager voor het overgrote deel van de bevolking. Bankiers en andere grote graaiers gingen er reusachtig op vooruit. Topbestuurders in de VS verdienden in 1978 35 keer zoveel als het gemiddelde van hun werknemers. Nu is dat 262 keer zoveel, blijkt uit een onderzoek van het Amerikaanse Congres. Het grote graaien mag hier niet zulke vormen hebben aangenomen, maar de kloof tussen de rijke toplaag en de 'rest van de wereld' groeide hier ook 'exorbitant'. De lachende Rabobank-onderzoeker denkt dat de huidige crisis zich na enige tijd wel weer zal laten bedwingen, als we het bedrijfsleven maar niet teveel regels (IFRS-boekhoudsysteem) opleggen. Deze onverantwoordelijke sfeer kun je nog elke dag tegenkomen in Nederlandse ondernemerskringen. Om ze de ogen te openen zullen ze hardhandig met de neus op de feiten moeten worden gedrukt. Alle seinen staan inmiddels op rood, de kans dat hen het lachen vergaat is dus zeer groot.
De Amerikaanse regering en de EU-leiders werken allen aan (steeds ingrijpender) plannen om de rust terug te brengen op de financiële en inmiddels ook economische markten, waarbij massaal belastinggeld wordt overgeheveld naar de bankensector of aan die sector in het vooruitzicht wordt gesteld. De staatsschulden worden enorm omhooggejaagd, terwijl zeer onzeker is of de 'leningen' ooit zullen kunnen worden teruggevorderd. De eerste nationale staten zijn inmiddels al failliet. Er zullen er veel meer volgen. De nieuwe 'staatsfondsen' tonen in ieder geval het failliet van het concept van het zelfregulerende vermogen van de kapitalistische vrije markt aan. Inmiddels is de financiële crisis overgewaaid naar de reële economie en worden er plannen geopperd om met name de auto-industrie te steunen. In alle industrietakken die dienen als indicatoren voor de mate van gezondheid van de economie gaat het nu mis. De automobielindustrie (met in haar kielzog de metaalindustrie), de uitzendbranche en het scheepsvervoer. Industriële productie, werkgelegenheid en logistiek staan onder druk. Zoveel is nu wel duidelijk: zonder staatsingrijpen zal de vrije markt steeds opnieuw ontploffen. Vrije markt staat nu synoniem voor vrije val. Een belangrijke stap in de richting van het besef van de noodzaak van een socialistische staatsordening is gezet. De geschiedenis is niet voorbij, maar pas sinds kort begonnen.
Fundamentele oplossingen voor de crisis zijn niet voorhanden. De huidige oplossingen zijn allemaal nattevingerwerk. Nog altijd werken de krachten van de neoliberale vrije markt in alle hevigheid gewoon door. De golfbewegingen die de enorme bedragen, die omgaan in de wereld van rijke speculanten, hedgefunds en grote beleggingsinstituten, hebben veroorzaakt, zijn gewoon te groot om door relatief kleine overheidsingrepen te kunnen worden beïnvloed. De afgelopen jaren zwol de derivatenmarkt op tot een geschatte waarde van 596 biljoen (inderdaad 596 duizend miljard) dollar, bijna vier keer de waarde van alle aandelen, obligaties en bankdeposito's ter wereld. Tegen zo'n vloedgolf helpt geen polderdijkje. Politieke beslissingen zijn nu per definitie ad hoc. De belangrijkste doelstelling daarbij is het voorkomen van paniek bij de burgers. Als gewone spaarders massaal hun geld gaan opnemen wordt de basis onder het systeem weggeslagen. Niet voor niets zijn alle regeringsleiders er als de kippen bij om de spaarders zoveel mogelijk garant en gerust te stellen. Dat biedt en passant een mogelijke basis voor een wereldwijde poging tot herkansing van de sociaaldemocratie, zoals Brown en Bos al dagelijks tonen.
In Nederland houdt minister Bos (Financiën, PvdA) nog steeds staande dat de situatie in de VS sterk verschilt van die in Nederland, al zijn de gevolgen ook hier steeds zichtbaarder en gaat het niet om fundamentele verschillen. Bos blijft de nadruk leggen op bepaalde misstanden in het systeem en ziet - net als de eerder aangehaalde bankiers van de Rabobank - geen enkele noodzaak om het systeem zelf aan te klagen: "De hele crisis betekent de definitieve teloorgang van een systeem dat is gebaseerd op hebzucht, onverantwoorde risico's en perverse beloningen". Hij hoopt nog steeds dat de tijdelijke staatsinterventies de mogelijkheid bieden om de risico's uit het systeem te krijgen en spant op deze manier samen met ondernemers en kapitalisten die ook denken dat het allemaal zo'n vaart niet zal lopen. Uiteraard zijn er ook winnaars tijdens een crisis. Wellicht dat men bij de Rabobank verwacht in die categorie thuis te horen. Een grote Amerikaanse winnaar lijkt in ieder geval te zijn Goldman Sachs, de hofleverancier van Amerikaanse ministers van Financiën (en onder meer ook Italiaanse beleidsmakers). Was het dan toch geen toeval dat de formateur van deze regering, dhr Wijffels, afkomstig is van de Rabobank? (*)
De Argentijnse president Cristina Kirchner zegt getuige te zijn van het uiteenspatten van een zeepbel. De investeringsbanken bepaalden jarenlang de 'betrouwbaarheid' van Argentinië: "Ze spreken altijd over het risico van de Argentijnen, nooit over het risico van Lehman Brothers en Merrill Lynch, die echt in elkaar stortten." Vooral de renationalisaties van eerder geprivatiseerde bedrijven door haar voorganger en echtgenoot Nestor Kirchner leverden een stroom van kritiek van de Amerikaanse zakenbanken. Maar het is juist die nieuwe politiek die de Latijns-Amerikaanse landen sterker maakt.
De Venezolaanse president Chávez oordeelt dat "wij gelukkig begonnen zijn ons losser te maken van de Amerikaanse economie. Dat betekent niet dat wij niet kwetsbaar zijn, want het gaat om het omvallen van een reus."
Latijns-Amerika is dankzij de onstuimige economische groei van de afgelopen paar jaar beter bestand tegen de gevolgen van de crisis. "In andere omstandigheden zou Brazilië nu op de knieën zijn gedwongen", meent minister van Financiën van dat land, Guido Mantega. Volgens Cristina Kirchner "zullen we het natuurlijk voelen, maar het feit dat wij een eigen plan hebben getrokken, gericht op onze eigen belangen, zal ons helpen." Daar zou Wouter Bos van kunnen leren, maar hij oriënteert zich liever op zijn leermeesters bij Shell.
Bos volgt onverkort het westerse beleid met 'socialisme' voor de rijken en een Wall Street, waar de winsten geprivatiseerd zijn en de verliezen gesocialiseerd. Hij voegt zich in de rij van de 'kameraden' Bush, Bernanke en Paulson die bezig zijn met de grootste overheveling van publieke middelen naar de private ondernemingen en banken onder het mom van (tijdelijke) 'nationalisaties'. Bush, Bos, Balkenende, Barosso en Brown zitten allemaal op dezelfde lijn (waarom beginnen al die namen toch met een 'b'?). De rekening van hun cadeautjes schuiven zij door naar later. Maar de bevolking zal eerder dan later te maken krijgen met de noodzaak om de schulden af te betalen, ook in Nederland. Of Wouter Bos tegen die tijd nog zo geliefd zal zijn valt te betwijfelen. En of de nieuwe vrijage tussen Bos en Jongerius positief zal uitpakken voor de vakbeweging staat evenzeer ter discussie.
Wat zegt de Europese vakbeweging over de crisis? In de 'Verklaring van Londen' doet zij een oproep tot eerlijkheid en harde actie.
"De mondiale financiële crisis moet een keerpunt zijn en een volledige verandering bewerkstelligen van de manier waarop de financiële wereld werkt. Het dominante model van het financierskapitalisme staat op instorten. Dit kapitalisme, ongeveer 25 jaar geleden bevrijd van een lang bestaande terughoudendheid, vooral in de VS, is sindsdien gebruikt als rolmodel dat de rest van de wereld moest volgen. Het heeft velen neerbuigend bejegend terwijl het hen uitbuitte ten voordele van weinigen, gedurende jaren van verheerlijking van privatisering, deregulering en vrije markten." De ETUC spreekt bovendien de verwachting uit dat de Amerikaanse financieel-economische tsunami ook Europa zal bereiken en een recessie het resultaat zal zijn.
Volgens de verklaring werd deze crisis "veroorzaakt door hebzucht en roekeloosheid in Wall Street, Londen en andere belangrijke financiële centra. De hogere stafmedewerkers lieten speculatieve investeringen op reusachtige schaal toe die ze nauwelijks zelf begrepen. De speculanten hebben de ernstige prijsstijgingen van brandstof, voedsel en grondstoffen verergerd." "De kosten van de Amerikaanse redding zijn reusachtig en de verplichtingen van de centrale banken overal op de wereld zijn al zeer substantieel. Het zal jaren vergen om het geld terug te krijgen, indien we al ooit erin zullen slagen dit te doen. Onze toekomstige mogelijkheden om openbare diensten van uitstekende kwaliteit te financieren zijn in gevaar." Ook de ETUC wil dus alleen maar veranderingen binnen het systeem, maar ziet de dreiging wel en spreekt zich uit voor een keerpunt.
De ETUC doet daarom een beroep op Europa (wie dat is wordt er niet bij verteld) om te vechten voor de rechten van arbeiders, voor eerlijke en fatsoenlijke lonen, voor stabiele banen en voor een sterke praktijk van collectieve arbeidsonderhandelingen, onafhankelijk van en niet ondergeschikt gemaakt aan gerechtshoven en rechters.
De ETUC wil vooral af van het 'financierskapitalisme' en wil daartoe terug naar de situatie van 25 jaar geleden. Toen alles volgens de Europese koepel beter was dan nu. In Nederland werd toen het Akkoord van Wassenaar gesloten door die andere sociaaldemocraat, Wim Kok. Als bedoeld wordt dat we ook daar vanaf moeten, kunnen we er mee leven. Als bedoeld wordt dat we terug moeten naar een periode van voor 'Bestek 81' hebben we daar wel begrip voor. De afbraak van de Nederlandse verzorgingsstaat begon in die periode, herstel ervan is belangrijker dan ooit. We schreven al eerder in Manifest dat het Wassenaarse akkoord zorgde voor een decennialang durende rooftocht ten koste van de lonen van ambtenaren, uitkeringsgerechtigden en minima die de volledige zege kreeg van de 'sociale partners'. Als dus wordt bedoeld dat het tijd wordt om het poldermodel op te blazen, de klassenvrede op te bergen en de (klassen)strijd weer aan te gaan, we zijn er voor!
Maar daar lijkt het niet op, gezien het 'akkoord' dat door de strot van de leden van de Nederlandse vakbonden wordt geduwd. Het belangrijkste punt van het akkoord is het feit dat de lonen hooguit 3,5 procent mogen stijgen. Het wordt jubelend gebracht als voldongen feit, terwijl de ledenvergaderingen nog moeten plaatsvinden. Weer eens een staaltje van gebrek aan vakbondsdemocratie onder het motto dat het snel en geheim moest en zoveel heeft opgeleverd. In ieder geval is de 'achterkamertjespolitiek' terug van (nauwelijks) weggeweest. Dat de looneis door de leden wordt bepaald is dus kolder.
De hoofdlijnen van het akkoord 'lekten' al op 9 september uit. Werkgeverslobby VNO-NCW had met vakcentrale FNV achter de schermen de hele zomer gewerkt aan een akkoord over het ontslagrecht. Ingewijden fluisterden in september al dat er ook afspraken tussen beide clubs waren gemaakt over 'verantwoorde loonontwikkeling'. FNV zou zich hebben vastgelegd op een looneis van 3,5 procent in 2009. Dat percentage, gelijk aan dat van 2008, ligt maar net boven de verwachte inflatie van zo'n 3,25 procent.
Prinsjesdag en schone schijn
De coalitiepartijen en 'sociale partners' zijn tevreden en roepen dat ook luid. Maar de meevallers, waarop de begroting is gebaseerd en die de schijn wekt dat het allemaal wel goed komt met de koopkracht van de Nederlandse bevolking, worden de tegenvallers van straks. De Miljoenennota stelt de financiële situatie van de regering veel te rooskleurig voor. Wouter Bos pronkt met begrotingsoverschotten die oplopen tot 1,3 procent van het bruto binnenlands product (bbp) in 2009. Maar volgens berekeningen van het Centraal Planbureau (CPB) is er helemaal geen sprake van een verbetering van de overheidsfinanciën. De regering deelt tot nu toe alleen maar zoet uit. Wil ze de overheidsfinanciën niet slechter achterlaten dan waarmee ze begon, dan grijnst ons na 2009 het zuur tegemoet. Zeker nu de ernst van de crisis met het uur duidelijker wordt. Er zal een fors tragere groei in 2009 zijn en wellicht zelfs stilstand. Er wordt ernstig rekening gehouden met een recessie. Overal in de wereld worden duizenden arbeiders op straat gezet (Een kleine greep uit recente berichten: Pepsi Cola 3.300; Jet Airways 800; Agfa/België 300; Nissan/Spanje 1.680; Dailer 3.500; Volvo 3.300). Het is dus niet verwonderlijk dat hoofd arbeidsmarktkennis bij het CWI, Cor Jacobi, voorspelt dat de werkloosheid over enige tijd (in 2009) zal gaan stijgen. Verder wordt verwacht dat de inflatie in 2009 hoog zal zijn - meer dan 3 procent. Nu ook de prijzen van koopwoningen gaan dalen en de hypotheekpremies voor enkele honderdduizenden mensen met een koopwoning gaan stijgen (honderden euro's per maand) vindt ook van die kant een aanslag op de koopkracht plaats. Die komt dan bovenop de enorme stijging van de energieprijzen (144 euro per jaar; ruim 8 procent) en mogelijke verlaging van de pensioenen en hogere pensioenpremies. Het is niet voor niets dat de bevolking minder uitgeeft. Die ziet de bui wel al hangen. De verantwoordelijken in de regering, werkgevers- en werknemerskringen doen nog gezellig hun polder stoelendansje. Tot ook zij keihard onderuitgaan.
De Marxistische klassenanalyse, maar ook de daadwerkelijke klassenstrijd staan weer hoog op de maatschappelijke agenda. Dat is precies wat communisten altijd beweerden. Die klassenstrijd hoeven wij niet uit te vinden, dat is niet ons idee. Het kapitalisme noopt tot die strijd. Het kapitalisme kan haar eigen crisissen niet oplossen, integendeel het is de veroorzaker ervan. Laat daarom de rijken hun eigen crisis betalen. Dat kan alleen als we massaal in verzet komen tegen de zoethouders en mooipraters in de regering, in de Tweede Kamer en binnen de bonden.
(*) Wijffels studeerde economie aan de Katholieke Hogeschool Tilburg. Na zijn studie werkte hij onder meer bij het Nederlands Christelijk Werkgeversverbond waar hij algemeen secretaris was. Vanaf 1981 werkte Wijffels bij Rabobank Nederland; vanaf 1986 tot 1999 als voorzitter van de Hoofddirectie. Hij was tot april 2006 voorzitter van de SER. Daarnaast vervulde en vervult hij enkele commissariaten bij bedrijven en enkele lidmaatschappen van Raden van Toezicht. Sinds november 2006 is Wijffels Nederlandse bewindvoerder van de Wereldbank.