Rinze Visser
Er schijnt ooit eens iemand gezegd te hebben dat in een ontwikkeld kapitalistisch land geen enkele politieke stroming - van rechts tot links - vrij van liberalisme kan zijn. Nu wil ik zover niet gaan door te beweren dat in iedere politieke activist - dus ook in een communist - een VVD'er huist, maar ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat die persoon voor de rechter- en middenkant zeker gelijk had en er zeker ook voor een deel van de linkerzijde niet ver naast zat.
Is dit een ogenopener? Helemaal niet. 'De heersende ideologie is de ideologie van de heersende klasse' klinkt zeker ons niet onbekend in de oren.
De politieke strijd door de eeuwen heen - dus ook nu! - is ook een strijd om de geesten van de mensen. Dit doet niets af aan het feit dat niet het bewustzijn het maatschappelijk zijn bepaalt, maar andersom. Immers, dialectisch gedacht is dat altijd in laatste instantie. Dat er sprake is van een wisselwerking, van wederzijdse beïnvloeding, waarbij de sociaaleconomische onderbouw het beginpunt is.
Dit houdt in dat de heersende klasse het volk ideologisch-propagandistisch beïnvloedt. Nu lenen de politiek-economische doelen en daden van de kapitalistenklasse zich niet bepaald voor een propagandaoffensief onder de slachtoffers ervan. Om deze van tegenstand af te houden of de toestand als onvermijdelijk en als niet onjuist te accepteren zijn andere middelen nodig. Voor het accepteren dus van de afnemende overheidsinvloed, van privatisering en individualisering, dus van ongebreidelde marktwerking. Vooral de vermaakindustrie ('entertainment') die de maakindustrie (goederenproductie) dreigt te overvleugelen, is bij uitstek het middel waarmee de menselijke geest wordt voorbereid op een heel ander soort kapitalisme dan waar de meerderheid van het volk nu nog aan gewend is. De mens moet individualistisch zijn. De mens - ook de bedelaar en de schoenpoetser - althans zijn geest, moet ondernemend zijn, moet handelsgeest hebben.
Zijn leven moet het leven zijn van winnaars en verliezers, van geluk en pech, van gelukzalige onzekerheid, van prachtkansen. Van na je veertigste gemiste kans in jezelf te blijven geloven. Een leven in de kapitalistische maatschappij van morgen en overmorgen. Een leven dat niet saai en voorspelbaar is, maar flexibel, zoals de schommeling op de kapitalistische geld- en handelsbeurzen. Een leven, een maatschappij, waarin 'sovjet-overblijfselen' als collectieve werknemersverzekeringen en algemene sociale wetten niet meer bestaan. Waarin vakbonden nog slechts fungeren als belangenbehartigers van individuen en niet meer van collectieven.
Om deze mens, deze mensengeest te scheppen wordt de mensheid met vermaak overstelpt. Legio zijn de programma's waarin alle deelnemers met gelijke kansen beginnen, maar waarbij, na een lange strijd, na de laatste afvaller, de winnaar overblijft. Het moderne, naakte kapitalisme in spelvorm, waarbij het aloude monopoliespel in het niet verdwijnt.
Programma's waarin kuiperij, roddelarij en verdachtmakerij en werkelijk alles wat tot voor kort als niet-ethisch werd beschouwd, geoorloofd is. Waarin de wereld getoond wordt als een arena van elkaar naar het leven staande concurrenten, die uitgeschakeld moeten worden om als winnaar over te kunnen blijven. Waarbij verliezers hun nederlaag aanvaarden als eennieuwe uitdaging en als kortstondig bekende vaderlander eigenlijk toch ook winnaar zijn... Het gewone leven in de maatschappij als topsport..!
Een wereld waarin de verliezers door hun tranen heen blij en gelukkig zijn in een wereld te leven die het mogelijk maakt een kans te hebben gehad om winnaar te kunnen worden. Een wereld waarin wederzijds respect nog slechts geldt als façade voor zelfzucht, waarin solidariteit en klassenonderscheid in de geest niet meer bestaan. Waarin de werkelijkheid van het spel in de plaats van de feitelijke werkelijkheid komt.
Wat hebben we al niet gehad aan Big Brother-achtige programma's. En wat komt er nog allemaal? Echter niet alleen de schijnwereld van het spel, maar ook die van de schoonheidsillusie heeft zijn aandeel. Als jonge meid met een mooi koppie en een leuk lichaam kun je misschien nog wel model worden in plaats van in een winkel of in een fastfoodrestaurant werken. Topmodel misschien, als je de wekendurende slachting, zoals de afvalrace is, overleeft. Of die andere schier eindeloze zoektochten naar hoofdrolspeelster in een musical. De zoveelste afvalrace. De schijnwereld, waarin een hamburger pas naar hamburger smaakt als er een aureool van 'sterren en strepen' - cultureel toonaangevend kapitalisme - omheen hangt. De wereld waarin de oorlog als romantisch heldendom, vooral van de 'Amerikaan', voorgesteld wordt. Ja lezer, als u het benauwd krijgt en vindt dat de politiek zich niet met dit soort kunst of wat daarvoor doorgaat mag bemoeien, omdat de vrijheid van scheppen heilig is, dan is dat de liberaal in u, die u dat influistert.
Wijze mensen zeiden tegen degenen die zich niet met politiek wensten te bemoeien dat de politiek zich wél met hen bemoeit. Als een variant daarop en als een nu noodzakelijke aanvulling daarop zou ik tegen hen die vinden dat de politiek geen oordeel over genoemde kunstvormen mag hebben willen zeggen dat de praktijk elke dag bewijst dat deze wel een oordeel over de politiek geeft. Dat betrokkenen in de wereld van de vermaakindustrie, in deze wereld van schijnkunst en schijncultuur, dat dan wel of niet zo beseffen, doet daar niets aan af. Ook hun geesten, ook hun bewustzijn is gevormd in het milieu waarin zij leven.
De strijd om de geesten van de mensen is van groot belang. En is deel van de klassenstrijd. Immers de toekomstige sociaaleconomische onderbouw - ook vastgelegd in documenten als de agenda van Lissabon - heeft flexibele, onderdanige mensen nodig, die zich in het onvermijdelijke, de voortdurende concurrentieslag, schikken. Om die gewenste toestand te kunnen laten voortduren heeft men mensen nodig die doortrokken zijn van handelsgeest, een niets ontziende VOC-mentaliteit. Om dat te voorkomen is nu juist een andere ondernemende geest nodig: een geest van verzet!
Na dit opgeschreven te hebben zag ik op de televisie een programma over Rusland, waarin mensen die bewust het socialistische tijdperk hadden meegemaakt de vele voordelen ervan in vergelijking met de huidige kapitalistische toestand daar opnoemden. De presentator echter, zich in een 25 jaar oude Volga verplaatsend, vergeleek deze auto steeds met socialisme: een aardige wagen, maar ouderwets en steeds moeilijker aan de praat te krijgen. En, zo was de symbolische boodschap, de oude auto liet het uiteindelijk afweten.
Twee geesteswerelden. Twee bewustzijnen. Allebei gevoed door een maatschappelijk zijn. De journalist-presentator noemde de mensen met heimwee naar het socialisme een 'verloren generatie'. Als een treffend voorbeeld daarvan noemde hij iemand die, na een buurvrouw geholpen te hebben, zich beledigdvoelde omdat hem voor zijn hulp geld aangeboden werd.
Beste lezers, als hieruit geconcludeerd zou moeten worden dat socialisme aan het goede, aan saamhorigheid, ten onder gaat, dan geeft dat tegelijkertijd de noodzakelijkheid ervan aan.
En toen las ik nog ergens: "Er zijn prachtige voorbeelden van straatjongeren die met een steuntje in de rug hun dromen hebben verwezenlijkt". Zie hier: de klassenstrijd geprivatiseerd...