'Waarheen gaat China?', was de naam van een bekend geschrift van de gerespecteerde Brits-Indiase marxistische auteur R. Palme Dutt. Geschreven in 1966 toen de Volksrepubliek China aan het begin stond van de 'Culturele Revolutie'. Dutt probeerde licht te werpen op de moeizame weg die China afgelegd had vanaf de bevrijding in 1949 tot aan deze enorme omwenteling die alle aspecten van de Chinese maatschappij evenals de buitenlandse betrekkingen ontwrichtte. China is een enorm groot land. De kwalitatieve en kwantitatieve ontwikkelingen aldaar groeien snel en kennen veel ingewikkelde tegenstrijdigheden die een grondig onderzoek noodzakelijk maken, alvorens conclusies te trekken. Manifest is daarom begonnen artikelen te publiceren die trachten het inzicht in deze ontwikkelingen te vergroten. (Zie eerder Manifest 2011 nummer 6, 8, 9, 10, 11 en 12 en nummer 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 in 2012). In de periode dat het komende Congres plaatsvindt, maken we een tussenbalans op. Manifest besteedt hieraan aandacht in de nummers 8, 9, 10 en 11. Onderstaand artikel, gepubliceerd in mei 2011, is de voortzetting van het artikel in Manifest 8.
In oktober 2012 is het XVIII Volkscongres aangekondigd. Een datum is tot op heden niet bekend. Het wordt een spannend congres: wordt de hervormingsgezinde lijn van Hu Jintao en Wen Jiabao onder Xi Jinping voortgezet of zal de marxistisch-lenininistische fractie weer terrein winnen? Met de val van Bo Xilai lijken de hervormingsgezinde krachten aan de winnende hand.
Patrick Chovanec (*)
De afgelopen maanden werd me van verschillende kanten gevraagd om een korte verhandeling te schrijven over de wisselingen in de Chinese leiding die dit jaar zullen plaatsvinden. De overdracht van de leiding aan een nieuwe president en een nieuwe premier leiden tot veel speculaties in de pers, over wie deze mensen zijn en wat dit alles zal betekenen. Soms is het echter raadzaam om terug te gaan en eerst de basiselementen te onderzoeken. China heeft immers een uniek en in sommige opzichten verwarrend politiek systeem.
Het eerste en belangrijkste kenmerk van dit politieke systeem is dat het bestaat uit drie delen. In de Verenigde Staten kennen we de uitvoerende, de wetgevende en de rechterlijke macht van de overheid. In China zijn er de Partij, het Leger en de Staat. In de VS zijn deze drie machten gelijkwaardig en met elkaar in evenwicht. In China daarentegen is de Partij oppermachtig en zij heerst over de andere elementen. De leiderschapswisseling in China behelst een gecoördineerde machtsoverdracht in alle drie de onderdelen van het politieke systeem.
Tenslotte komen we terecht bij China's regering. Vreemd genoeg valt hier het minste over te zeggen. In theorie draait de Chinese Staat rond het Nationale Volkscongres (NVC) dat elk jaar in maart bijeenkomt. In de praktijk ratificeert dit parlement van ongeveer 3000 leden waarvan grofweg een derde partijlid is alleen maar de beslissingen over het beleid en de invulling van de functies die al zijn genomen door de partij en het politiek bureau. Ongeveer tegelijkertijd met het NVC vindt in Peking de jaarlijkse Politieke Consultatieve Conferentie (PCC) plaats, een raadgevende vergadering van prominenten uit alle geledingen van de Chinese samenleving van wie velen geen partijlid zijn. Samen worden het NVC en de PCC de 'Twee Vergaderingen' genoemd. Door de toenemende invloed van de massamedia zijn de Twee Vergaderingen ondanks hun gebrek aan daadwerkelijke macht uitgegroeid tot een platform waar kwesties van algemeen belang besproken worden en dat veel invloed heeft op de publieke opinie. Hiermee hebben ze dezelfde functie als de landelijke partijconventies tijdens de Amerikaanse presidentscampagnes. Ze bevorderen de communicatie maar nemen geen beslissingen.
Om de vijf jaar, niet toevallig onmiddellijk na het Nationale Partijcongres 'kiest' het Nationale Volkscongres een president (de 'zhuxi', Chinees voor 'voorzitter') tot staatshoofd. Deze functie is voor het grootste deel ceremonieel. Sinds 1993 toen Jiang Zemin president werd is deze rol telkens weggelegd voor de secretaris-generaal van de Communistische Partij. Even nadat Hu Jintao in 2002 de nummer één-positie in de partij innam werd hij tijdens het daaropvolgende NVC in maart 2003 tot president verkozen. De ambtsperiode van de president is beperkt tot twee opeenvolgende termijnen. Het is de verwachting dat als Xi Jinping in het najaar van 2012 Hu opvolgt als partijleider hij vervolgens in maart 2013 door het NVC als president zal worden gekozen. Tot die tijd is hij vice-president.
De president benoemt de Staatsraad, het Chinese kabinet inclusief het hoofd daarvan, de premier die bijgestaan wordt door een aantal vice-premiers. Deze benoemingen worden officieel bevestigd door het Nationale Volkscongres. Omdat de president echter ook leiding geeft aan de partij is hij degene die de selecties voor deze functies verzorgt.
De Staatsraad en de ministeries vormen China's Centrale Regering. De premier is het hoofd van de regering. De rol van de Centrale Regering bestaat vooral uit het omzetten van politieke richtlijnen en prioriteiten van de partij in regelgeving en concreet beleid en uit het waarnemen van het bestuur. De premier is dus verantwoordelijk voor de realisatie van verschillende politieke doelen zoals een stabiele economische groei, de milieubescherming en de uitvoering van de eenkindpolitiek. De premier is een dossiervreter die geassisteerd wordt door een aantal meer en minder officiële denktanks die de Staatsraad adviseren. Veel van China's belangrijkste administratieve instanties zoals de Nationale Commissie voor Ontwikkeling en Hervorming (de grootste centrale instantie voor de economische planning), de Volksbank van China (de Chinese centrale bank), de Activa Toezicht- en Administratiecommissie (die China's grootste staatsbedrijven beheert) en het Nationaal Bureau voor Statistiek rapporteren rechtstreeks aan de Staatsraad.
Van de Staatsraad naar beneden wordt de Centrale Regering bemand door staatsambtenaren. De premier wordt beschouwd als een staatsambtenaar op niveau 1, de vice-premiers op niveau 2, de ministers op niveau 3 enz. Echter, voor elke afdeling en elk niveau van het ambtenarenapparaat is er een schaduw-partijcomité dat 'advies' geeft en zeggenschap heeft over het personeelsbeleid. Het zou dan ook geen verrassing moeten zijn dat de premier toevallig ook de partijsecretaris van het partijcomité van de Staatsraad is. Deze sleutelpositie binnen de partij correspondeert met de nummer drie-positie in het Staand Comité van het Politiek Bureau waarop zijn daadwerkelijke macht gebaseerd is.
(Het schaduwsysteem van partijcomités verklaart ook waarom de partijleiding er zeker van kan zijn dat de juiste mensen benoemd worden. De nummer twee van het Staand Comité van het Politiek Bureau, Wu Bangguo, geeft leiding aan het partijcomité van het Nationale Volkscongres. In die hoedanigheid kan hij zich ervan verzekeren dat de eerste man van de partij tot president verkozen wordt en dat al zijn benoemingen voor de Staatsraad goedgekeurd worden, eenvoudigweg door het uitvaardigen van orders aan NVC-gedelegeerdendie onder hem staan.
De huidige premier is Wen Jibao die door Hu Jintao in 2003 benoemd werd, na zijn installatie als hoofd van het partijcomité van de Staatsraad en nummer 3 van het Staand Comité van het Politiek Bureau in 2002. Feitelijk betekende zijn officiële promotie slechts een bevestiging van de promotie binnen de partij die hij al een paar maanden eerder maakte. De ambtstermijn van de premier is evenals die van de president beperkt tot twee opeenvolgende termijnen. Alom verwacht men dat wanneer Xi Jinping in maart 2013 tot president verkozen wordt, hij Li Keqiang zal aanwijzen als premier. Li diende als voornaamste vice-premier en was sinds de laatste ronde van benoemingen in 2008 belast met economische zaken. Niet zonder toeval is hij tevens de nummer 2 (de vice-secretaris) van het partijcomité van de Staatsraad. Natuurlijk zullen we van tevoren al weten dat Li het premierschap in 2013 zal overnemen als hij in oktober 2012 alvast binnen de partij promotie maakt en Wen's posities overneemt.
Nu we een overzicht hebben van de drieledige structuur van China's politieke systeem - Partij, Leger, Staat - en de machtspositie van elke component kunnen we een helderder beeld krijgen van de aanstaande machtsoverdracht.
Als alles gaat zoals verwacht zal Xi Jinping in opeenvolgende stappen Hu Jintao opvolgen in zijn topposities in de partij, het leger en de staat. In oktober 2012, als het 18e Nationale Partijcongres bijeenkomt zal Xi aangesteld worden tot secretaris-generaal van de Communistische Partij en als nummer 1 van het almachtige Staand Comité van het Politiek Bureau. Het is ook waarschijnlijk dat hij tegelijkertijd gepromoveerd wordt van vice-voorzitter tot voorzitter van de Centrale Militaire Commissie van de partij, waardoor hij de opperbevelhebber van het Chinese leger wordt. In maart 2013, tijdens de zitting van het Nationale Volkscongres zal hij 'verkozen' worden tot president. Als China's staatshoofd zal hij vervolgens de premier en alle andere ministers van de Centrale Regering benoemen.
Tegen het eind van het Nationale Partijcongres in oktober 2012 zullen we al weten wie Xi in maart 2013 tot premier zal benoemen omdat deze persoon (naar alle waarschijnlijkheid Li Keqiang) promotie zal maken om Wen als partijsecretaris van het partijcomité van de Staatsraad en als nummer 3 van het Staand Comité van het Politiek Bureau op te volgen. Het is vermeldenswaardig om aan te tekenen dat China's huidige premier geen zitting heeft in de Centrale Militaire Commissie. Hij bekleedt sleutelposities in de partij en de staat maar niet in het leger.
Buiten Xi en Li verwacht men dat het negen leden tellende Staand Comité van het Politiek Bureau een complete vernieuwing zal ondergaan waarbij een nieuwe, jongere generatie de macht overneemt. De voornaamste kandidaten om deze zeven topposities in te vullen zijn negen van de 16 'junior'-leden van het Politiek Bureau die nog niet aan hun pensioen toe zijn. Het is echter zeer wel mogelijk dat er nog andere kandidaten in de coulissen staan. Waarschijnlijk zijn de meeste beslissingen al genomen binnen de partij en is het alleen wachten op het moment dat ze bekendgemaakt worden. Echter, zoals we zullen zien ontwikkelen zich nog volop politieke intriges.
Tot dusver heb ik me voornamelijk geconcentreerd op de institutionele dynamiek van de Chinese machtsoverdracht. Dat is belangrijk, omdat de macht sinds Deng die overdroeg aan Jiang halverwege de negentiger jaren veel meer geïnstitutionaliseerd geworden is dan onder - laat ons zeggen - het nogal willekeurige en centralistische beleid van Mao. Anderzijds zijn echter ook de persoonlijkheden en de politiek van de leiders zelf van groot belang, vooral als het erom gaat wat de Chinese machtswisseling voor de toekomst zal betekenen.
Vanwege verschillende oorzaken kan het echter behoorlijk frustrerend zijn om vat te krijgen op dit aspect. Op de eerste plaats blijft de partij vrij discreet over het privé leven van haar leiders. De officiële biografieën die de partij uitbrengt portretteren hen als gezichtloze functionarissen en plichtsgetrouwe workaholics. We komen haast niets te weten over hun gezinsleven, hun politieke en professionele reputatie of over hun jeugd, alleen door geruchten.
Op de tweede plaats vinden discussies over het beleid of over politieke rivalen bijna in zijn geheel achter gesloten deuren plaats. Met behulp van zinspelingen in het openbaar en privégesprekken kunnen we alleen maar raden naar bepaalde breuklijnen. Naar buiten toe vormt de partij een hecht, gedisciplineerd en uiterst homogeen front.
Op de derde plaats krijgt elk partijlid dat op de nominatie staat voor promotie, en zeker voor een toppositie, het advies om zich niet in de kaart te laten kijken. Als Xi of Li radicale ideeën koesteren of plannen hebben voor een spectaculaire koerswijziging zullen ze ons daarover niets vertellen.
Met al deze voorbehouden in het achterhoofd zal ik kort weergeven wat we weten over de belangrijkste personen die op de voorgrond staan bij de aanstaande Chinese machtswisseling.
Hu Jintao is 68 jaar. Net zoals veel leiders van zijn en de voorafgaande generatie werd hij opgeleid tot bouwkundig ingenieur. Zijn voornaamste machtsbasis is de Communistische Jeugdliga (CJL) waaraan hij als eerste secretaris leiding gaf in 1984-85. Terwijl hij de partijladder beklom verwierf hij de reputatie eerlijk, gehoorzaam en gesloten te zijn. Hij verwoordde zijn visie nauwelijks in het openbaar en gaf er de voorkeur aan om achter de schermen in alle stilte coalities te bouwen. Men verwijt hem dat hij niet kleurrijk genoeg is en dat het hem ontbreekt aan charisma. Als hij in het openbaar spreekt komt hij inderdaad wat formeel en stijf over.
Hij werd door Deng Xiaoping gekozen als opvolger van Jiang, hetgeen Jiang met tegenzin accepteerde. Tijdens zijn eerste termijn van vijf jaar besteedde hij de meeste tijd aan het op een zijspoor zetten van Jiang's beschermelingen om deze te vervangen door zijn eigen mensen (toch worden minstens drie leden van het huidige Staand Comité van het Politiek Bureau - Wu Bangguo (nr. 2), Jia Qinlin (nr. 4) en Li Changchun (nr. 5), de drie toppers naast Wen - aanvankelijk beschouwd als Jiang-loyalisten. Dit om een idee te geven van de moeilijkheden die Hu ondervond om de controle te verwerven).
Sinds hij zijn toppositie innam is het Hu's centrale thema geweest om tijdens de economische ontwikkeling de nadruk te verleggen van een onstuimige groei naar een meer evenwichtige verdeling van de winsten onder de verschillende regio's en sociale klassen (de zogenaamde 'inclusieve groei') om zo maatschappelijke en politieke onrust tegen te gaan (en een 'harmonieuze samenleving' te garanderen. Het meest recente Vijfjarenplan dat het Nationale Volkscongres eerder deze maand goedkeurde was het eerste dat hier volledig de prioriteit aan gaf. (wordt vervolgd)
(*) Patrick Chovanec is professor aan de School voor Economie en Management van de Tsinghua Universiteit in Peking, China (chovanec.wordpress.com), 8 mei 2011. Vertaling Frans Willems.