'Waarheen gaat China?', was de naam van een bekend geschrift van de gerespecteerde Brits-Indiase marxistische auteur R. Palme Dutt. Geschreven in 1966 toen de Volksrepubliek China aan het begin stond van de 'Culturele Revolutie'. Dutt probeerde licht te werpen op de moeizame weg die China afgelegd had vanaf de bevrijding in 1949 tot aan deze enorme omwenteling die alle aspecten van de Chinese maatschappij evenals de buitenlandse betrekkingen ontwrichtte. China is een enorm groot land. De kwalitatieve en kwantitatieve ontwikkelingen aldaar groeien snel en kennen veel ingewikkelde tegenstrijdigheden die een grondig onderzoek noodzakelijk maken, alvorens conclusies te trekken. Manifest is daarom begonnen artikelen te publiceren die trachten het inzicht in deze ontwikkelingen te vergroten. (Zie eerder Manifest 2011 nummer 6, 8, 9, 10, 11 en 12 en nummer 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 en 8 en 9 in 2012). Na het komende Congres maken we een tussenbalans op. Onderstaand artikel, gepubliceerd in mei 2011, is de voortzetting van het artikel in Manifest 8 en 9.
Het XVIII Volkscongres vindt plaats op 8 november a.s. Het wordt een spannend congres: wordt de hervormingsgezinde lijn van Hu Jintao en Wen Jiabao onder Xi Jinping voortgezet of zal de marxistisch-lenininistische fractie weer terrein winnen? Met de val van Bo Xilai lijken de hervormingsgezinde krachten aan de winnende hand. Voor een uitvoerige analyse zie www.ncpn.nl.
Patrick Chovanec (*)
De afgelopen maanden werd me van verschillende kanten gevraagd om een korte verhandeling te schrijven over de wisselingen in de Chinese leiding die dit jaar zullen plaatsvinden. De overdracht van de leiding aan een nieuwe president en een nieuwe premier leiden tot veel speculaties in de pers, over wie deze mensen zijn en wat dit alles zal betekenen. Soms is het echter raadzaam om terug te gaan en eerst de basiselementen te onderzoeken. China heeft immers een uniek en in sommige opzichten verwarrend politiek systeem.
Het eerste en belangrijkste kenmerk van dit politieke systeem is dat het bestaat uit drie delen. In de Verenigde Staten kennen we de uitvoerende, de wetgevende en de rechterlijke macht van de overheid. In China zijn er de Partij, het Leger en de Staat. In de VS zijn deze drie machten gelijkwaardig en met elkaar in evenwicht. In China daarentegen is de Partij oppermachtig en zij heerst over de andere elementen. De leiderschapswisseling in China behelst een gecoördineerde machtsoverdracht in alle drie de onderdelen van het politieke systeem.
Wen Jiabao is eveneens 68. Hij is geoloog en diende met deze achtergrond als viceminister toen hij in de tachtiger jaren de aandacht trok van de toenmalige secretaris-generaal Hu Yaobang. Wen's bekwaamheden en oog voor details zorgden ervoor dat hij gesteund werd door machtige mentors onder wie Hu Yaobang en premier Zhu Rongji. Sinds hij premier is geniet hij vooral de reputatie bijzonder vriendelijk te zijn. In tegenstelling tot Hu Jintao en veel andere Chinese functionarissen voelt Wen zich zichtbaar op zijn gemak onder de gewone bevolking. Hierdoor is hij zeer populair en heeft hij de bijnaam 'Opa Wen' verworven.
Zo nu en dan streek Wen met zijn populariteit andere leiders tegen de haren in, vooral tijdens de nasleep van de aardbeving in Sichuan. Hij gaf ter plekke leiding aan de reddingswerkzaamheden met een megafoon in zijn hand waardoor president Hu zich naar de achtergrond gedrongen voelde. Toch zijn andere leiders zich volkomen bewust van Wen's nut. (Wen's echtgenote is een zeer gewiekste zakenvrouw die naar verluidt een fortuin verdiend heeft in de diamanthandel. Ze verschijnt nooit met hem in het openbaar en het onderwerp is taboe omdat het schade zou toebrengen aan Wen's geloofwaardigheid bij de bevolking.)
Wen's invloed op de politiek is minder duidelijk, ondanks zijn ogenschijnlijke rol als beleidsmaker in China. Op economisch gebied is zijn filosofie onduidelijk. Bij sommige gelegenheden pleit hij voor markthervormingen om de 'ernstige onevenwichtigheden' in de Chinese economie tegen te gaan. In andere gevallen prijst hij het staatssysteem van 'marktsocialisme' waardoor de regering directe controle over de economie heeft.
Het afgelopen jaar heeft Wen voedsel gegeven aan veel discussies en speculaties toen hij bij verschillende gelegenheden sprak over de noodzaak tot grotere politieke hervormingen in China. Sommigen voorzagen zelfs een scheuring binnen de partij, waarbij Wen leiding zou geven aan een democratisch hervormingsgezind kamp tegen hardliners, geleid door Wu Bangguo en Zhou Yongkang (deze theorie won aan kracht toen Wu in zijn toespraak voor het Nationale Volkscongres dit jaar Wen's zachtere lijn leek tegen te spreken). Wen heeft echter nooit duidelijk gemaakt wat hij precies bedoelt met 'politieke hervormingen' en in de praktijk zijn de verschillen tussen de standpunten van Wen en anderen wellicht veel kleiner dan anderen ze maken.
In elk geval lijkt het erop dat Hu en Wen in de toekomst geen dominante invloed meer kunnen uitoefenen op de partij omdat hun termijn over iets meer dan een jaar verstrijkt.
Xi Jinping is de gedoodverfde opvolger van Hu als China's opperste leider. Hij is 57 (inmiddels 59) en een zogenaamd 'prinsje', de zoon van een prominente partijfunctionaris. Zijn vader, Xi Zhongxun was een vooraanstaande communistische revolutionair die als vice-premier diende in de vroege zestiger jaren totdat hij tijdens Mao's Culturele Revolutie weggezuiverd werd. Nadat hij door Deng Xiaoping gerehabiliteerd was diende Xi senior als gouverneur van de provincie Guandong waar hij in Shenzen China's eerste 'speciale economische zone' voorstelde en doorvoerde. Xi betoonde zich een krachtige voorstander van de markthervormingen. Eens zei hij tegen Deng: 'We moeten China hervormen en deze economische zone doorvoeren, zelfs als we daarvoor een bloedige weg moeten plaveien waarvoor ik verantwoordelijk zou zijn.' Later veroordeelde Xi Zhongxun in het openbaar het gewelddadige neerslaan van de protesten op het Tienanmen-plein in 1989.
De erfenis van zijn vader indachtig zou men geneigd zijn Xi Jinping te plaatsen in het kamp van de politieke en economische hervormingsgezinden. Een aantal vrienden suggereren echter dat de jonge Xi de vernedering die zijn familie tijdens de Culturele Revolutie onderging verdroeg door 'roder dan rood' te worden, een toegewijde partij-loyalist. (De Singaporese minister-president Lee Kuan Yew omschreef Xi eens als een 'wijze man die vele rechtszaken en tribunalen onderging' en vergeleek hem zelfs met Nelson Mandela.) Evenals Hu is Xi als ingenieur afgestudeerd aan de Tsinghua-universiteit.
Via verschillende sleutelposities in de welvarende kustprovincies Fujian, Zhejiang en Sjanghai beklom hij de ladder en ook al evenals Hu leerde hij zich niet in de kaart te laten kijken. Hij heeft zich altijd verre gehouden van schandalen en controversen en richtte zich vooral op door de partij goedgekeurde campagnes om de corruptie te bestrijden. Als gevolg van dit alles blijven Xi's gedachtewereld en de prioriteiten die hij stelt als hij aan de macht zou komen een mysterie voor de buitenwereld.
Xi is getrouwd met een van China's beroemdste zangeressen, Peng Liyuan, die hierdoor een ongewoon zichtbare First Lady zou worden. Hun dochter studeert momenteel onder een pseudoniem aan Harvard.
Van Li Keqiang (55) wordt verwacht dat hij Wen als premier opvolgt, China's top-beleidsmaker en de nummer 2 onder Xi wordt. Hij is van veel eenvoudiger komaf dan Xi - zijn vader was een lokale functionaris in de arme plattelandsprovincie Anhui - maar hij behaalde universitaire graden in de rechten en de economie aan de universiteit van Peking. Tegelijkertijd klom hij op naar een leidinggevende positie in de Communistische Jeugdliga, Hu Jintao's machtsbasis. Zo werd hij een belangrijke protégé van Hu. In 1998 werd Li China's jongste gouverneur ooit toen hij benoemd werd in de dichtbevolkte plattelandsprovincie Henan.
Zijn ambtsvervulling werd besmeurd door verschillende incidenten waaronder een verschrikkelijk schandaal rond de besmetting met het AIDS-virus door het toedienen van besmet bloed. Dit leverde hem een reputatie van 'pechvogel' op. Zijn succesvolle pogingen om de economie van Henan te verbeteren leverden hem, samen met Hu's bescherming, de promotie tot partijsecretaris in Liaoning op waar hij ambitieuze plannen lanceerde om de wegkwijnende economie nieuw leven in te blazen.
Alom gelooft men dat Li de favoriet van Hu was om hem op te volgen, maar dat hij het in de machtsstrijd moest afleggen tegen Xi. Zelfs nadat Li vicepremier werd en Wen's veronderstelde opvolger gingen er speculaties dat rivalen als Wang Qishan en Bo Xilai (zie verderop) probeerden om hem aan de kant te schuiven en zelf de prijs op te eisen. Critici vestigden stiekem de aandacht op Li's moeilijkheden in Henan en op zijn reputatie van 'pechvogel'. Een aantal succesvolle buitenlandse reizen waarbij Li goed voor de dag kwam lijken zijn positie echter verstevigd te hebben en zo werd de weg naar het volgende premierschap van China voor hem vrijgemaakt.
Wang Qishan is momenteel lid van het Politiek Bureau (maar niet van het Staand Comité) en dient onder Wen als vicepremier, belast met economie en financiën. Hij heeft geschiedenis gestudeerd en heeft - in tegenstelling tot Li - de reputatie van 'aanpakker'. In de negentiger jaren hielp hij als president van de China Construction Bank en onderdirecteur van China's Centrale Bank, de Chinese Volksbank mee aan de reorganisatie van de Chinese banken om een ernstige schuldencrisis te bestrijden.
Nadat de burgemeester van Peking een fiasco had veroorzaakt tijdens de aanpak van de SARS-epidemie in 2003 werd Wang verkozen om hem te vervangen en de puinhoop op te ruimen. Ook maakte hij een succes van de organisatie van de Olymische Spelen in 2008. Op het moment dient Wang als president Hu's speciale gezant bij de Chinees-Amerikaanse Strategische en Economische Dialoog waar hij veel lof oogstte van zijn buitenlandse collega's zoals de Amerikaanse minister van Financiën Hank Paulson die hem karakteriseerde als 'zelfverzekerd en leergierig met een buitengewoon gevoel voor humor'.
Gezien zijn formidabele staat van dienst is het geen wonder dat velen - en naar verluidt Wang zelf eveneens - hem zagen als een belangrijke kandidaat om Wen als premier op te volgen, zelfs nadat Li al als erfgenaam aangemerkt was. Wat tegen hem pleitte echter was zijn leeftijd. Omdat hij al 62 is zou hij slechts één termijn van vijf jaar kunnen vervullen voor de verplichte pensioenleeftijd. Waarschijnlijk zal hij niet de nummer twee-positie kunnen innemen maar het is waarschijnlijk dat hij de komende jaren een zeer invloedrijke rol zal spelen in de nieuwe negen man tellende kring van vertrouwelingen.
Bo Xilai (inmiddels lijkt hij door schandalen, die naar buiten werden gebracht begin 2012, te zijn uitgerangeerd, nvdr) werpt zich op als de grote troefkaart tijdens de aanstaande leiderschapswisseling. Net als Xi is Bo - die nu partijsecretaris in Chonqing is - een 'prinsje' maar hij wordt beschouwd als een 'kroonprins onder de prinsjes'. Zijn vader, Bo Yibo was een veteraan van de Lange Mars die later stelling nam tegenover Mao tijdens de Grote Stap Voorwaarts. Tijdens de Culturele Revolutie werd Bo senior gemarteld en zijn vrouw (Bo Xilai's moeder) doodgeslagen. Later werd Bo een van de 'Acht Onsterfelijken', de belangrijkste generaals van het Volksbevrijdingsleger die een grote rol speelden bij het ondersteunen van Deng Xiaoping. In tegenstelling tot Xi's vader was die van Bo een van de hardliners bij het uitroepen van de staat van beleg in 1989.
Bo is elegant, welbespraakt en mediageniek. Daarom wordt hij soms de Chinese Kennedy genoemd. Als burgemeester van Dalian in de negentiger jaren oogstte hij veel lof toen hij de vervallen havenstad nieuw leven inblies. In 2003 werd Bo - met een universitaire graad in de geschiedenis en getrouwd met een prominente advocate - minister van Handel. In deze functie imponeerde hij zijn buitenlandse collega's. Hoewel Bo (nu 61) lid is van het Politbureau en op een indrukwekkende en opvallende manier carrière maakt is hij tot dusver nog niet in staat geweest om door te breken in de kleine kringen van de daadwerkelijke macht. Mogelijk wordt dit veroorzaakt door wrevel over zijn charisma en zijn bereidwilligheid om tegemoet te komen aan de media en het publiek. Bewonderende karakterschetsen in de westerse pers hebben hem in ieder geval geen vrienden opgeleverd onder China's meer conservatieve machthebbers.
Toen Bo in 2007 als partijbaas naar Chonqing, een plattelandsprovincie met 31 miljoen inwoners gestuurd werd zag men dit als zijn 'nu of nooit'-moment. Ongetwijfeld heeft hij deze carrièrestap gebruikt om indruk te maken. Of het nu ging om zijn genadeloze aanpak van de maffia in de steden (waarbij terloops een aantal strafadvocaten achter de tralies verdween) of zijn ambitieuze (en dure) plannen om enorme bouwprojecten voor gesubsidieerde woningen te ontwikkelen, Bo maakte het nieuws. Ook liet hij westerse bewonderaars versteld staan met een populistische campagne die erop gericht was om de geest (en onbedoeld de chaos) van de Culturele Revolutie te doen herleven met 'rode liederen' en 'rode teksten' waarin voorzitter Mao geëerd werd; een wat merkwaardige en volgens sommigen cynische manier van doen gezien zijn tragische familiegeschiedenis. Niemand weet precies waartoe dit alles leidt of hoever Bo komt maar hij heeft ervoor gezorgd dat hij onmogelijk te negeren valt. In december bezocht Xi Jinping Chongqing en hij prees Bo's neo-maoïstische beweging openlijk.
Het is best mogelijk dat Bo's recente activiteiten en capriolen hem een plaats opleveren in het Staand Comité van negen man, al was het maar om ervoor te zorgen dat deze kleurrijke politicus zoals we in het leger zeiden 'vanuit de tent naar buiten pist in plaats van andersom'. Als dat zo is, maar dat is nog verre van zeker, zal hij een van de meest interessante figuren zijn om de komende jaren in de gaten te houden.
Natuurlijk zijn er nog veel andere personen betrokken bij de komende machtswisseling, zelfs wanneer we niet lager kijken dan de mogelijke kandidaten die de negen plekken van het Staand Comité zullen bezetten. Om het overzichtelijk te houden kunnen we ons echter het beste concentreren op deze zes.
Ik zal nog een bredere opmerking maken. De leiderschapswisseling 2012-2013 betekent een overgang van de 'vierde generatie' naar de 'vijfde'. De eerste en tweede generatie, geleid door Mao en Deng werden gedomineerd door de generaals en de kaders die in de communistische revolutie streden. De volgende twee onder leiding van Jiang Zemin en Hu Jintao werden gedomineerd door ingenieurs die aan de macht kwamen tijdens een Sovjet-achtig systeem van planning. Zij voerden echter, meer of minder enthousiast markthervormingen door om China te 'moderniseren'.
Van de huidige negen leden van het Staand Comité zijn zeven mannen ingenieur, één (Wen) is geoloog en slechts één (Li) is jurist/econoom. De volgende president, Xi Jinping, zal een ingenieur zijn maar de meesten van de vijfde generatie die direct onder hem dienen hebben rechten, economie of geschiedenis gestudeerd; disciplines die wellicht een ander perspectief werpen op de uitdagingen waarmee China zich geconfronteerd ziet.
Bijna iedereen van de nieuwe generatie leiders voltooide zijn studie in China, in tegenstelling tot hun kinderen (zoals Xi's dochter aan Harvard of Bo Xilai's zoon in Oxford) die in veel gevallen in het buitenland gestudeerd of zelfs gewerkt en lesgegeven hebben. Een aantal van mijn studenten op Tsinghua zeiden me dat een buitenlandse studie populair is vanwege het te verwachten hoge inkomen later, maar dat ze funest kan zijn voor iemand die hoopt om in de partij omhoog te klimmen.
Het zal interessant zijn om te bezien of dit nog steeds geldt wanneer de nieuwe generatie 'prinsjes' naar China terugkeert met westerse diploma's in hun handen, en met welke nieuwe ideeën voor de Chinese politiek zij naar huis komen.
(*) Patrick Chovanec is professor aan de School voor Economie en Management van de Tsinghua Universiteit in Peking, China (chovanec.wordpress.com), 8 mei 2011. Vertaling Frans Willems.