Truke.
Rinze Visser
De tegenwoordige tijd doet denken aan andere tijden. Zeker nu er sprake is van een crisis van het kapitalisme. Het gaat op deze plaats te ver om het te hebben over de permanente crisis waarin het systeem verkeert en wanneer deze zijn oorsprong zou hebben gehad. Maar dat het kapitalisme in crisis verkeert en in grote moeilijkheden is, dat wordt zelfs door de systeemverdedigers - door dik en dun - niet ontkend.
De nadruk wordt, heel begrijpelijk, gelegd op de gevolgen van de crisis: de bezuinigingsoperaties, de in het vooruitzicht gestelde hervormingen, in feite het terugdraaien van eerder doorgevoerde hervormingen. Wat dit laatste betreft: daar kunnen sociaaldemocraten en zichzelf reformist - dus hervormer - noemende socialisten het wel mee doen. Natuurlijk zijn in gesprekken tussen mensen de gevolgen aan de orde. De manier van leven, de levensstandaard, van zeer velen, nu ook die van de middengroepen, staat op het spel. Het zal gaan zoals het altijd met een crisis is gegaan. Het vergroten van de problemen van de bevolking is de voorwaarde voor het oplossen van de problemen van het systeem en van de dragers ervan.
Er is sprake van een objectieve ontwikkeling van het kapitalisme. Mondialisering allerwegen, ook van de arbeidsdeling welke richting een internationale arbeidsmarkt leidt; verdere concentratie van kapitaal en macht; ook mondialisering van de tegenstellingen. De objectieve ontwikkeling laat ook zien dat het systeem de top van verdere ontwikkeling heeft bereikt. Het hoogste stadium. Het is alsof een niet nader te duiden stem vraagt: hoe nu verder?
De geschiedenis laat ons zien dat grote oorlogen nadien tot een soort wederopstanding van het in zware crisis verkerende kapitalisme konden zorgen. Na de vernietiging van een groot deel van de productiekrachten ontstond dan een nieuw elan voor wederopbouw. Als dit nu niet aan de orde is - waakzaamheid blijft echter geboden - dan zijn er andere fenomenen waarop gewezen kan worden, waaruit zal blijken dat het systeem, om stagnatie te doorbreken en ernstig verval te voorkomen, andere middelen aanwendt.
Als in het kapitalisme sociale noties worden teruggedraaid en afgebroken, dan is er sprake van een objectieve noodzakelijkheid: ook een teruggang van het systeem zelf. Afslanken om overeind te kunnen blijven. Het zal dan ook steeds minder in staat blijken om een deel van de werkende bevolking om te kopen met een bovengemiddelde levensstandaard.
Toen de 'perestroika' en de 'glasnost' in de toenmalige Sovjet-Unie aan de orde van de dag waren en ook en vooral in bourgeoiskringen als hoopgevend werden ervaren, waren als we terugkijken ook de eerste tekenen van een groot antisociaal en antisocialistisch offensief tegen de werkende bevolking en de vakbeweging zichtbaar. Reagan, Thatcher, ultrarechtse economen als Milton Friedman en allerlei vrijemarktfilosofen zetten de toon. Toen ook nog veel communisten de toenmalige ontwikkeling in de Sovjet-Unie voor een nieuw socialistisch elan aanzagen, was er in werkelijkheid sprake van het begin van een nieuw kapitalistisch elan. De tijd van het terugslaan van socialistische invloed in het hoog ontwikkelde deel van de kapitalistische wereld was aangebroken. Alles wat aan kapitalistische marktwerking onttrokken was zou weer onder het regiem teruggebracht worden.
De sociale afbraak in al zijn facetten is zowel een aanval op de arbeidersklasse en haar organisaties - het heroveren van kwijtgeraakte macht op het juiste moment - om als heersende klasse te kunnen overleven, als ook een ideologisch offensief teneinde vanuit een feitelijke maar ook morele terugval te hopen op een nieuw elan. Om krachten uit het volk - arbeidersklasse en middengroepen - tot ontwikkeling te laten komen voor kapitalistische ontwikkeling van onderop. Armoede, tegenslagen, ellende maakt de mens vindingrijk en zet hem aan tot het nemen van initiatieven.
Het is niet zomaar dat zelfredzaamheid, eigen verantwoordelijkheid, niet leunen op de staat, zo veelvuldig gepropageerd worden. Het zijn ook de verkiezingsleuzen van alle neoliberalen ter wereld. De opkomst van steeds meer, ook primitief kapitalisme van onderop, meestal uit nood geboren, zijn de miljoenen stroomstootjes die het systeem niet alleen weer tot leven moeten wekken, maar het ook aannemelijk en aanvaardbaar moeten houden. Als het overgrote deel van de werkende bevolking, freelancer, zzp'er, dagloner-nieuwe stijl zou zijn, dan is dat niet alleen een voor de werkende bevolking negatief resultaat van klassenstrijd, maar tevens een morele overwinning vanuit de optiek van de heersende klasse gezien.
De dagloner die elke dag zijn kostje bij elkaar moet zien te scharrelen - de flexibele mens - moet zich dan ook deel van het systeem weten. Zo was destijds het bevorderen van eigen woningbezit in landen met traditioneel een huurderscultuur een van de doelstellingen om grote lagen van de bevolking het gevoel van 'bezitters' te geven. Dit en ook het voor eigen rekening werken, ook als het weinig oplevert, zou bijdragen aan vermindering van het klassenbewustzijn en toename van een kapitalistische moraal bij de werkende bevolking. De werkende steeds minder in dienst van een aanwijsbare ondernemer of kapitalistische organisatie, maar steeds meer in dienst van een internationale heersende klasse.
Thatcher en consorten wisten destijds waar zij het over hadden. Alle sociale onderdelen wegsnijden, alle mensen - hoe eenvoudig en arm ook - tot zich kapitalistjes voelende mensen maken. Zich uit de diepste ellende weer omhoog proberen te werken naar een beter individueel leven. Weg met collectivisme, weg met de zorgzame overheid, weg met de zekerheden... Want dat alles is een sta-in-de-weg voor een blijvende heerschappij van de kapitaalbezitters. Voor hen was de 'perestroika' (verbouwing) in de Sovjet-Unie destijds een geschenk uit de hemel. De hemel van de god van het geld dus.
Het vastlopen van het systeem, het verval ervan is een onbewuste, objectieve ontwikkeling. Om de ondergang te voorkomen wordt het verval bewust positief uitgelegd. Zo wordt getracht dat wat men niet in de hand heeft hanteerbaar te maken teneinde het systeem te kunnen prolongeren. Om het alternatief - het socialisme - buiten de orde te kunnen houden. De kapitaalbezitters vragen in feite hun natuurlijke vijand hen te helpen hun moreel failliete systeem uit het moeras te trekken om van onderop nieuwe kweekvijvers voor kapitalisme aan te reiken. Daarom 'crisis biedt kansen', daarom zijn 'zelfredzaamheid' en 'eigen verantwoordelijkheid' tot 'sociale' leuzen verheven. Mooi klinkende, maar valse woorden. En voorzover ze geschreven zijn, niet meer en niet minder dan valsheid in geschrifte.