Mondiale systeemcrisis

Europa in 2020: gemeenschap of imperium?

De val van de koers op de Spaanse beurs IBEX op 10 oktober jl. De IBEX 35 viel met 0,72 procent naar 10.200 punten. In heel Europa dalen al weken de aandelenkoersen, nadat bekend werd dat zowel in de VS als in Duitsland de economische indicatoren slecht zijn. (Foto: ZLV)

Vlnr: de Russische president Poetin, de Italiaanse premier Renzi, de Oekraïense president Poroshenko en de Duitse bondskanselier Merkel tijdens de ASEM top in Milaan op 17 oktober jl. Op de agenda stond het conflict in Oekraïne. (Foto: ZLV)

Uit onvrede met de teleurstellende voortgang van het Europese Gemeenschapsproject - door het ontbreken van een middellangetermijnvisie en de dominante rol van de nationale, heersende elites - werd in 1997 de denktank LEAP/E2020 opgericht. Onder andere moest die - onafhankelijk van elke regering en lobby - vanuit een Europees perspectief de mondiale economische ontwikkelingen analyseren en voorspellen. Daartoe werd een eigen wetenschappelijke methode ontwikkeld, die van de politieke anticipatie. Sinds januari 2006 worden de zo verkregen onderzoeksresultaten maandelijks gepubliceerd in het online bulletin GEAB. Reeds in nummer 2 lanceerde de denktank het idee van de mondiale systeemcrisis, een wereldwijde crisis die veroorzaakt wordt door het ineenstorten van de tweede pilaar van het post-1945 tijdperk, de Verenigde Staten, en die alle fundamenten van het naoorlogs systeem ondermijnt.

Persbericht bij GEAB nr. 87 (15 september 2014)

'Europa in 2020: gemeenschap of imperium'? is geïnspireerd door de titel van een (ongepubliceerd) boek van Franck Biancheri uit 1992. [Franck Biancheri (1961-2012) was medeoprichter en vanaf 2006 wetenschappelijk coördinator van LEAP/E2020; LW] Daarin zette de auteur uiteen dat de basisprincipes van het Europese project, zoals dat na het einde van de Tweede Wereldoorlog was bedacht - als een gemeenschap van landen die op een welvarend continent samen een blijvende vrede realiseren - ook opzijgezet zouden kunnen worden en dat de oude Europese reflexen van imperiumvorming - kolonisatie, Napoleon, Hitler - weer de overhand zouden kunnen krijgen. Franck Biancheri was van mening dat alleen democratisering een dergelijk afglijden van het Europese integratieproject zou kunnen voorkomen.

In 1992 veranderde het Verdrag van Maastricht de naam van Europese Gemeenschap in Europese Unie en Franck Biancheri, die uit principe elke vorm van unie wantrouwde, vond dit geen goed voorteken voor de verdere ontwikkeling. Nu, 23 jaar later, is de democratisering in Europa geen stap verder gekomen en schept de huidige crisis gunstige omstandigheden voor het mislukken van het Europese gemeenschapsproject. We zullen laten zien welke aanwijzingen er zijn dat de tendens van imperiumvorming - die natuurlijk altijd onderhuids aanwezig was, maar door beschermingsmechanismen werd ingedamd - weer sterker aan het worden is. We zullen echter nog geen definitieve voorspelling doen en ons dus nog niet vastleggen over de richting waarin volgens ons de ontwikkeling zal gaan. We willen liever hier ook die aanwijzingen naar voren brengen, die ons hoop geven dat nog niet alles met betrekking tot het idee van Europa-als-gemeenschap verloren is.

Daarvoor is dan wel een trendbreuk nodig. Nadat we Europa al bijna een jaar op een tweesprong hebben zien staan, denken we dat het nu toch de verkeerde weg heeft ingeslagen, in de richting van het tragische scenario dat Franck Biancheri in 2010 in zijn visionaire boek 'Crise mondiale: En route vers le monde d'après' (Mondiale crisis: Op weg naar de wereld-van-morgen) heeft beschreven. Daarin toont hij naast de aanzienlijke successen van Europa tijdens de crisis en zijn potentie om mee te werken aan de opbouw van een multipolaire wereld, ook de risico's voor Europa en zijn bevolking, waarvan de heersende elite - niet-democratisch in Brussel en niet-Europees in de hoofdsteden - niet in staat is gebleken om de crisis te benutten als een kans om door verdieping en democratisering de opbouw van Europa af te sluiten - en die blijft daardoor dus onvoltooid.

Zoals bekend hebben wij de Oekraïne-crisis altijd gezien als een actie van de Amerikanen, die met hulp van trouwe meelopers in de besluitvormingskringen in Brussel hun politiek trachten te realiseren en zo proberen om Europa op den duur in het westerse kamp te verankeren als juniorpartner - of als nuttige idioot - van de VS. Deze actie rond Oekraïne werd uitgevoerd als een blitzkrieg en heeft de Europeanen totaal overrompeld. Die bevonden zich plotseling in een bijna-oorlog met de Russen, zonder dat ze wisten waarom. Toen ze van de eerste schrik bekomen waren, speelde zich een ander gevecht af - nu binnen de heersende elites, de lidstaten en de publieke opinie - tussen de anti-Russen en de pro-Russen, of eerder nog tussen de pro-Amerikanen en de anti-Amerikanen, maar voor alles tussen de ideologische transatlantici en de verdedigers van de onafhankelijkheid van het Europese continent.

In de laatste twee nummers van GEAB hebben we aandacht besteed aan het feit dat de voorwaarden voor een heilzame, ontnuchterende schok aanwezig waren en hebben we laten zien dat de Europeanen weer hun eigen zaken begonnen te regelen. Maar toen werd het zomer en de mensen hielden zich, zoals elk jaar, met andere dingen bezig. Terug van vakantie moesten ze evenwel vaststellen dat de vooruitzichten donkerder geworden waren en dat zich met name drie onaangename gebeurtenissen hadden voorgedaan: de hernieuwde wijziging van de Franse regering, het commissievoorstel van Juncker en de grote NAVO-parade in het Welshe Newport.

Andere belangrijke, actuele thema's van de herfst met geopolitieke consequenties zijn Irak, de presidentsverkiezingen in Brazilië en de herschikking van de Japanse regering. Volgens ons zijn er aanwijzingen dat de wereld zich aan het opsplitsen is in twee blokken en dat we dus toegaan naar een bipolaire in plaats van naar een multipolaire wereldorde. Blijkbaar is niet alleen Europa bezig om toe te geven aan de verleiding van imperiumvorming.

Europa speelt natuurlijk zijn rol bij de moeizame geboorte van de wereld-van-morgen, maar vaststaat dat het risico van een opsplitsing van de wereld nu groter is en dat daardoor ook in Europa het gevaar toeneemt dat de elites zich weer gaan overgeven aan dromen over een Europees imperium.

Wij gaan ervan uit dat het mislukken van de EU tot twee verschillende reacties kan leiden:

1. Europa-als-gemeenschap: Het mislukken wordt als kans benut om het Europese project weer daar op te pakken waar het de basis voor dit mislukken heeft gelegd - namelijk in de tijd van de val van het IJzeren Gordijn - en om vervolgens met een hechte kern van lidstaten - alle eurolanden tezamen - opnieuw te beginnen met het realiseren van een politieke en democratische unie, waarover de EU als geheel het niet eens is geworden.
2. Europa-als-imperium: Met alle middelen wordt geprobeerd om dit mislukken te verhinderen en dan worden alle dwaalwegen van de tweede constructiefase 1989-2014 op de spits gedreven: ultraliberalisme, schuldcreatie, uitbreiding en starre binding aan het Westen.

Los van welke reactie de overhand zal krijgen, het zal in elk geval een politieke zijn en geen technocratische, door ambtenaren bedachte en uitgevoerde reactie. Europa wordt weer tot een politieke kwestie. Maar afhankelijk van de keuze tussen de twee opties zullen verschillende Europa's ontstaan en die zullen weinig gemeenschappelijks hebben.

De twee ideologische kampen strijden momenteel met elkaar in de Europese besluitvormingskringen, zowel op nationaal als op Europees niveau. Wij vrezen dat op dit moment de trend Europa-als-imperium de sterkste is, maar nog is er hoop dat Europa-als-gemeenschap zal winnen.

Dat de EU mislukt, hebben we al vaak beschreven. Stuk voor stuk worden de Europese successen door de lidstaten in twijfel getrokken, met name het vrije verkeer van personen in het Schengengebied. Maar er is ook de dreigende uittreding van het Verenigd Koninkrijk, dat sinds de oprichting van de EU in 1992 de ontwikkeling daarvan maatgevend heeft beïnvloed: uitbreiding in plaats van verdieping, concurrentie, financialisering en neoliberalisme. En door de mislukte integratie van de Oost-Europese lidstaten dreigt de EU nu ook aan haar oostgrens uiteen te vallen.

Momenteel lijkt de EU-in-crisis duidelijk minder aantrekkelijk voor de oostelijke lidstaten, ook al stellen die hun lidmaatschap nog niet ter discussie. Ze oriënteren zich weer sterker oostwaarts, op Rusland. Hongarije onder Victor Orban speelt daarbij een voortrekkersrol. Europa zou er goed aan doen om de ideeën van deze politicus nader te bekijken. Die is echt geen dictator, ook al profileert hij zich als de sterke man die zich inzet voor de onafhankelijkheid van zijn land. In Europa stond de laatste jaren echter elke oriëntatie op Rusland gelijk aan hoogverraad.

Enkele Oost-Europese lidstaten hebben uit frustratie over het Europese onvermogen om een eigen verdediging op te bouwen zelf het initiatief genomen. De zogenoemde Visegrad-groep - een alliantie van Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije, dat onlangs verklaarde geen vreemde troepen op zijn grondgebied te willen dulden - werkt al jaren aan de opbouw van een gemeenschappelijk veiligheids- en verdedigingssysteem, dat hen een zekere onafhankelijkheid zou garanderen. Dit is het directe gevolg van het Europese onvermogen om de lidstaten aan de oostrand in voldoende mate te incorporeren in een Europees veiligheidssysteem.

Bulgarije wil met Rusland samenwerken bij de bouw van een gaspijpleiding om Oekraïne heen, het South-Stream-project. Maar sinds de Oekraïnecrisis heeft Brussel het verder werken aan het Bulgaarse deel verboden. Daarbij heeft Bulgarije een dubbel belang bij de bouw: enerzijds de eigen energievoorziening veiligstellen en anderzijds van Rusland de vergoeding innen voor het transport via deze leiding, voor Bulgarije een niet onaanzienlijke inkomstenbron.

De opkomstpercentages in de Oost-Europese lidstaten bij de laatste Europese verkiezingen geven duidelijk aan dat de integratie van deze landen volledig is mislukt. Die kwam te snel en om de verkeerde, namelijk uitsluitend economische, redenen. Deze landen hebben vaak EU-uitbreiding en NAVO-uitbreiding door elkaar gehaald. En de economische integratie beleefden ze als een invasie van westerse bedrijven, die de lokale ondernemingsstructuur vernietigden.

Mocht het ook naar aanleiding van de Oekraïne-crisis niet lukken om in consultatie en niet in confrontatie met Rusland een nieuw Europees veiligheidssysteem op te bouwen, dan zullen tussen nu en 2020 zeker een aantal Oost-Europese landen de EU de rug toekeren. Dat zou een enorme mislukking voor de Europese Unie betekenen, die haar politieke en democratische verdieping heeft opgeofferd voor haar uitbreiding.

Bron: www.leap2020.eu
Vertaling en bewerking: Louis Wilms.