Tweehonderdste geboortedag van Karl Marx

Het graf van Karl Marx in London. (Foto: Flickr/cc2.0)

Toespraak Teresita Vicente

Op 18 maart jongstleden hield Teresita Vicente, ambassadeur van Cuba in het Verenigd Koninkrijk, de hieronder afgedrukte toespraak, tijdens de jaarlijkse bijeenkomst bij het graf van Karl Marx. De bijeenkomst stond dit jaar in het teken van de tweehonderdste geboortedag van Karl Marx (5 mei 1818). [nvdr: Karl Marx is begraven op de begraafplaats Highgate Cemetery in Londen].

Het gedachtegoed van Karl Marx kan op verschillende manieren worden beschouwd. Als een interpretatie van de wereld, als een methode om de wereld te begrijpen en als een leidraad voor actie, voor het veranderen van de wereld. Soms zien mensen slechts één van deze dimensies maar we moeten deze dimensies van zijn gedachtegoed echter als een geheel beschouwen.

Marx zei: "Filosofen hebben de wereld alleen maar geïnterpreteerd. Het doel is de wereld te veranderen." Hij heeft echter nooit gesuggereerd dat we moeten stoppen met proberen de wereld te interpreteren of het belang van interpreteren gebagatelliseerd. Daarom wil ik hier iets zeggen over 'onze wereld', die vroeger de Derde Wereld werd genoemd, tot een paar jaar geleden. Het is de moeite waard om een paar zaken te onthouden.

Vanaf het midden van de jaren 1860 raakten Marx en Engels steeds meer geïnteresseerd in vraagstukken buiten Europa, in het bijzonder het nationale en het koloniale vraagstuk en het lot van de onderdrukte volken en hun strijd voor hun bevrijding. Marx en Engels leverden daarbij nieuwe perspectieven, die het voor hun opvolgers mogelijk maakten om zowel het marxisme te verrijken met een bredere en meer universele interpretatie als om de theorie van de revolutie te ontwikkelen, in een concretere betekenis die ook die 'andere wereld' omvatte.

In het Communistisch Manifest beschrijft Marx het proces van de emancipatie van de mensheid als een alomvattende emancipatie, niet beperkt tot alleen de economische basis, hoe essentieel die ook is. De ervaringen sindsdien hebben aangetoond hoe nauwkeurig en relevant die visie was. De enige manier om de permanente validiteit en relevantie van het marxisme te behouden is door de constante verrijking ervan. Het marxisme moet een levende kracht zijn, als we trouw willen blijven aan de methode die Marx en Engels hebben ontwikkeld. Maar het moet gaan om ontwikkeling, geen kritiekloze assimilatie.

Die verrijking moet gebaseerd zijn op ervaring, ervaring opgedaan door onze eigen revolutionaire strijd en inspanningen, de analyse van onze eigen sociale evolutie. Voor het Latijns-Amerika van vandaag, dat ondanks recente tegenslagen zeer belangrijke veranderingen heeft ondergaan, is het marxisme van fundamenteel belang. Evenals de toepassing ervan op een intelligente en open wijze, één die past bij specifieke situaties en problemen, zoals een goed begrip van de rollen en zwakten van bepaalde klassen.

Voor de Cubaanse revolutie was het bijvoorbeeld heel belangrijk, eigenlijk essentieel, om het marxisme te verbinden met de beste revolutionaire tradities van Latijns-Amerika, in het bijzonder het gedachtegoed van José Martí. Vandaag de dag, onder de huidige omstandigheden, is het ook belangrijk om rekening te houden met de onderbouwing en ontwikkeling van de theorie die de ervaring van het revolutionaire Cuba te bieden heeft.

Hoewel sommigen het misschien ontkennen, is het marxisme humanisme, een humanisme dat is gebaseerd op het revolutionaire potentieel van de mens om de geschiedenis te transformeren.

Een citaat van Fidel is hier relevant: "De theorie van Marx was nooit een vast schema. Het was een conceptie. Het was een methode. Het was een interpretatie. Het was een wetenschap in de echte zin dat het concreet was, afgeleid van specifieke realiteiten. En er zijn geen twee concrete gevallen hetzelfde." Dit, zei Fidel, was de visie van Che.

"Che wees nadrukkelijk op de relatie tussen de revolutie en Marx en het marxisme in het algemeen. Degenen onder ons die echt die jaren hebben meegemaakt, herinneren zich de impact van het lezen van een tekst, waarin de auteur heel direct, in een zin die insloeg als een hamerslag, zei: "De Cubaanse revolutie bracht Marx vooruit van revolutionaire wetenschap naar het opnemen van het revolutionaire geweer." (Vergelijkbaar met de Oktoberrevolutie van Lenin, nvdr)

Door de ontwikkeling van de niveaus van klassenbewustzijn als gevolg van de revolutie en Fidels scholingswerk is uiteraard de huidige werkelijkheid veranderd, evenals de uitkomsten van de analyse van Che van wat er, toen, haalbaar was. Maar Che's werk verklaart nog steeds de processen, ontmantelt mythes en vooroordelen, onderwijst mensen, analyseert hun ideologieën en zet zaken in rationeel perspectief. Che legt uit dat het marxisme een wetenschap is en vergelijkt Marx met de grootste wetenschappers aller tijden. Het is net zo vanzelfsprekend om een marxist te zijn als om de verworvenheden van Newton en Pasteur te begrijpen en je ermee te identificeren. Het marxisme maakt deel uit van de culturele en wetenschappelijke erfenis van de mensheid.

Maar Marx was zowel een wetenschapper als een revolutionair en dit, benadrukt Che, is onlosmakelijk verbonden met zijn wetenschap, met zijn inzicht in de menselijke ontwikkeling. Ook in zijn eigen visie benadrukt Fidel het marxisme als een wetenschap en wijst hij op de noodzaak om de wetmatigheden en wetten van sociale ontwikkeling te begrijpen. Fidel zegt, met dezelfde helderheid als Che, het marxisme "is een interpretatie, een wetenschap" en, zoals Che, wijst hij erop dat het tijdens de daadwerkelijke strijd gaat om toepassen, en begrijpen dat geen enkele situatie hetzelfde is als andere situaties. In staat zijn om de kennis, opgedaan door eerdere ervaringen, te interpreteren en toe te passen, dat is de essentiële taak van een revolutionair.

Het is ook essentieel om de centrale plaats van het bewustzijn te benadrukken, iets waar Marx en Engels groot belang aan hechten, hoewel sommigen vandaag de dag beweren dat hun benadering gebrekkig en beperkt was. Hier wil ik opnieuw bevestigen dat de ideologie van de grote denker en revolutionair nog steeds niet aan geldigheid en vitaliteit heeft ingeboet.

Deze nieuwe eeuw heeft de enorme uitdagingen van de vorige eeuw met zich meegenomen en deze zelfs verdiept. Imperialistische uitbuiting en overheersing hebben ongekende proporties bereikt en de strijd voor de bevrijding van het transnationaal kapitalisme is urgenter dan ooit.

In deze beslissende strijd blijven de ideeën van Marx ons onmisbare uitgangspunt - zoals zijn vriend en medestrijder, Friedrich Engels, voorzag. Het is onze taak om het marxisme te ontwikkelen in het licht van deze nieuwe en complexe historische omstandigheden. We moeten de werken van Marx en Lenin lezen en herlezen. Maar om ze goed te begrijpen moeten we ze ook opnieuw toepassen. Dit is de enige manier om ze levend en valide te houden, om te garanderen dat hun kritische en transformerende kern niet verdwijnt maar juist een bruikbaar en aangescherpt instrument blijft vormen voor de revolutionaire praktijk, voor de emancipatie van de onderdrukten en uitgebuitenen uit alle windstreken.

En, net zo belangrijk, kan een diep begrip van Marx niet bereikt worden zonder de geweldige ontwikkeling van nieuwe kennis, die in de loop der tijd is opgedaan. We moeten de hele bibliotheek van menselijke wetenschappelijke prestaties lezen om de basis te leggen voor dat creatieve marxisme, dat wars is van zowel het simpelweg overnemen van de originele teksten van de 'meester' als het naïef en kritiekloos toepassen daarvan.

De opvatting van Marx en Engels was nooit een voltooid en gesloten systeem. Ze hebben het zelf continue bewerkt. Hun werk is zowel vanuit de aard van hun aanpak als vanuit noodzaak permanent onafgemaakt. De manier waarop we het vraagstuk hier hebben behandeld is bewust vanuit twee richtingen aangevlogen. Dat is gedaan om de specifieke bijdrage van Marx te tonen, gezien vanuit de voortdurende evolutie van zijn gedachtegoed, en om de bijdragen van de Latijns-Amerikaanse ervaring aan de verrijking van het marxisme te beschouwen.

Het marxisme kan geen vaste theorie zijn waaraan een eindeloze lijst van uitzonderingen wordt geplakt, die voortkomen uit de bijzonderheden van ervaringen die zich op verschillende breedtegraden voordoen. De theorie moet integraal zijn, moet nieuwe bijdragen van kennis omvatten, inclusief nieuwe kennis die ontleend is aan de rijkdom van de daadwerkelijke klassenstrijd en volksstrijd in het algemeen.

Om de misverstanden weg te nemen waaraan het denken van Marx is onderworpen, is het noodzakelijk om te begrijpen wat Engels en hij schreven tijdens de evolutie en vooruitgang van dat gedachtegoed, een evolutie en vooruitgang die steeds verdere ontwikkeling vereisen.

Bron: Nick Wright, 18 maart 2018. Vertaling J.Bernaven.